Шағын кәсіпорындардың әлеуметтік
қызметі жұмысқа қамтылмаған
көптеген жұмыс күшін қамту,
ол әлеуметтік қайшылықты қиындықтар
- жұмыссыздықты жоюға септігін
тигізеді. Шағын кәсіпорындар мемлекеттің
жан - жақты қамқорлығына мұқтаж, себебі
ол тұрақсыз кәсіпкерлік құрылым ретінде
нарықтың тұрақсыздығына тәуелді. Бұлай
дейтін себебіміз, кәсіпкерлік қызметті
жүргізуді ең алдымен мемлекет, содан
кейін кәсіпкер қолдайды. Соған байланысты
оны жүргізудегі қиыншылықтардың алдын
– алу шараларын жүргізеді.
- Шағын
бизнесті басқарудың
экономикалық механизмдерін
жетілдіру
Шағын бизнес кәсіпорнының дамуы
Қазақстан экономикасындағы жүзеге
асырылған реформаларының бірі
болып табылады. Үлкен мөлшердегі инвестицияны
қажет етпейтін осы кәсіпорындар ғана
әлеуметтік тұрақтылық кепілі, нарықтық
кеңейту шаралары және елдегі бәсекеқабілеттілікті
жоғарылату қайнар көзі болып саналады.
Қазіргі кезде бұл касіпорындарды
дамыту, алдымен қаржылық қамтамасыз ету
және қаржылық - несиелік талдауды іздеу
проблемаларымен байланыстырылады. Жаңашыл
шарттарға сәйкес шағын кәсіпорын капиталының
негізгі қайнар көзі болып бұрынғысынша
жеткіліксіз меншік ресурстары қалады.
Бұл шағын бизнес кәсіпорнының несие нарығына
және жоғарғы пайыз мөлшерлемесі жағынан
бағалы қағаздар нарығына қатысуындағы,
әртүрлі мемлекетік емес бағдарламалардың
, қорлардың және үкіметтік ұйымдардың
қаржылық ресурстарға шектеулер қоюының
нәтижесі болып табылады.
Нарықтық қатынастар көптеген
адамдардың «өз ісіне» деген
табиғи ұмтылуды тудырып, өздерінің
меншіктерін арттыра түседі. Ең
соңында бұл қызметтің ерекше
түрі - кәсіпкерлік қайраткерліктің
әкеп соғады. Сонымен, кәсіпкерлік
дегеніміз - адамдар мен олар құрған
бірлестіктердің белсенді, дербес шаруашылық
қызметі. Оның көмегімен адамдар тәуекелге
бел буып, мүліктік жауапкершілікті сақтай
отырып, пайда табу жолын көздейді. Кәсіпкерлікті
шығармашылық күш - жігерді жүзеге асыруға,
экономикалық және ұйымдастыру ісінде
тапқырлыққа, жаңашылдыққа байланысты.
Кәсіпкерлікті жаңа тұрғыдан түсіндіргенде
мынадай екі жағдайға: біріншіден, коммерциялық
бағыт - бағдарға, тәуекелдік бел буушылық
пен дербестікке, бастаған ісін аяғына
дейін жеткізуге, кездескен кедергілерді
жеңе білуге; екіншіден, экономикада, ұйымдастыру
ісінде тапқырлық пен жаңашылдық танытуға,
ғылыми - техникалық прогреске жетуге
тікелей қатысты. Кәсіпкер қабылданған
заңға қайшы келмейтін қызметтің қандай
да болмасын түрімен айналыса алады. Олар:
шаруашылық - өндірістік, сауда - көтерме
сату, жаңартпашылық, көрсетілетін консультациялық
қызметтер және басқа да коммерциялық
делдалдық сол сияқты құнды қағаздар операциялары.
Қазақстан Республикасында шағын
кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі
жеделдетілген шаралардың 2005-2007 жылдарға
арналған бағдарламсы әзірленді. Бағдарламаның
мақсаты шағын кәсіпкерлік субъектілері
асын барынша кеңейтуге және олардың қызметін
жандандыруға бағытталған инстуционалдық
жағдайларды жетілдіру есебінен Қазақстанның
бәсекеге қабілетін арттыру болып табылады.
Бағдарлама шеңберінде жүргізілетін
жұмыстардың негізгі бағыттары:
- шағын бизнес
мәселелері бойынша заң шығарудың жаңа
регламентін қабылдау жолымен заңнаманы
жетілдіру;
- шағын бизнес
мәселелері жөніндегі нормативтік құқықтық
кесімдердің нәтижелілігін қадағалау
институтын енгізу;
- әрбір мемлекеттік
органда «құқықтық ақпарат кабинетін»
негізу;
- әкімшілік
кедергілерді азайту және бюрократиясыздандыру;
- кәсіпкерлікті
қолдау инфрақұрылымын дамыту болып табылады.
Бағдарламаның міндеттері:
- мемлекеттің
жеке сектормен өзара іс-қимылының жаңа
идеологиясын құру;
- кластерлік
- желілік ұстаным негізінде өмір сүруге
қабілетті инфрақұрылымдық жүйені құру
және қамтамасыз ету;
- шағын кәсіпкерлікті
дамыту үшін барынша ашық заңнамалық негіз
құру;
- шағын кәсіпкерліктегі
көлеңкелі айналымдағы қысқарту.
Қазіргі жағдайда капитализмге
ауысу жолында қоғамдық меншікті
жекешелендіру арқылы ірі кәсіпорындарды
таратып, ұсақ , шағын және орта
мөлшердегі кәсіпорындар құрылып
жатыр. Ол дұрыс деп айту қиын. Дегенмен
осы бағытта ірі кәсіпорындар жойылды.
Ендігі мәселе осы шағын кәсіпорындардың
кәсіпкерлік ісі туралы болып отыр. Халық
шаруашылығы барлық салаларында шағын
кәсіпорындардың болуы дүниежүзілік тәжірибеде
экономикада тиімді іс болып табылады.
Қазіргі замандағы экономикада ірі монополистік
шаруашылыққа тығыз байланысты орта және
шағын деңгейдегі кәсіпорындар ара салмақтарының
өзара байланысты көптеген факторлармен
байланысты. Шынында да ірі фирмаларда
зор материалдық, қаржылық, еңбек ресурстары
және маманданған кадрлар бар. Олар жоғары
дәрежеде ғылыми-техникалық шешімдер
қабылдап, өндірістің технологиялық жаңа
әдістерін қолдана алады. Ал, екінші жағынан,
соңғы уақытта шағын дәрежелі кәсіпкерлік
істер орын алуда. Ол әсіресе күрделі қаражатты
және қызметкерлер кооперациясын көп
талап етпейтін салаларда және тұтыну
тауарларын шығару салаларында болады.
Шағын кәсіпорындардың дамуы
нарықты тауар және қызметтермен
толықтырады, экспорттың потенциалын
арттырады және жергілікті шикізат
ресурстарын тиімді пайдалануға мүмкіндік
жасайды. Шағын кәсіпорын дүниежүзінде
маңызды орын алады. Ол тек қана тұтыну
сферасында емес, сол сияқты кейбір бөлек
үзелдер мен механизмдерді шығару жағдайында
немесе жартылай фабрикаттар өндіріп
негізгі басты өндірісті қамтамасыз етуде
маңызды орын алады. Шағын кәсіпкерлік
субъектілері сондай-ақ, жеке адамдар
да болуы мүмкін.
Шағын бизнестің басты проблемасы
- ол несие беру саясаты. Несие
тек қана кепілдеме ретінде
мүлікке беріледі. Ал кепілдікке
жарайтын мүлік кәсіпорында жоқтың
қасы, сондықтан шағын кәсіпорындардың
керекті несиесіне кепілдік бере алмайды.
Сондықтан шағын бизнесті қолдайтын
арнайы банк, несие банктің бір
бөлімі болуы керек.
Шағын кәсіпорындар кадрларды
даярлау, банктік несие алу және
информациялық қызметтерге мұқтаж.
Шағын кәсіпкерлік фирмалар қазіргі
жағдайда делдалдық сферада, сонымен
қатар тез айналатын сала сауда
- саттық, қоғамдық тамақтану, азаматтық
құрылыс, техника және машиналарды
жөндеу, т.б. салаларда орын алып отыр.Жоғарыда
келтірілген осы жағдайлардың барлығы
кәсіпорындағы басқару шараларына келіп
сүйенеді. Қазіргі таңда қызметтерді басқару
саласы экономиканың көптеген жақтарына
маңызды әсерін тигізетін бірден бір факторлардың
бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы жергілікті
мемлекеттік басқару туралы жаңа
заңдар еліміздің құқықтық, саяси
және экономикалық жүйесінің
дамуының жаңа кезеңін ескере
отырып жаңа өкілеттіктер белгіледі.
Оларды біліктілікпен жүзеге
асыру, әсіресе кәсіпкерлік сияқты аса
маңызды және үнемі дамып отыратын салада,
әкімдердің басқарушылық және құқықтық
сауаттылығына, олардың жаңашылдық қабілетіне
және ең бастысы - бастамашылдығына байланысты
болады.
Қазіргі күрделі жағдайда аймақтарда
әртүрлі ұйымдық - құқықтық пошымдағы
шағын кәсіпкерлікті дамыту бірінші кезектегі
іс. Айта кетелік, шағын кәсіпкерлікке
заңды тұлға құрмай - ақ кәсіпкерлікпен
айналысатын барлық субъектілер және
қызметтерінің жылдық орташа саны 50 адамнан
аспайтын жыл ішіндегі активтерінің жалпы
құны орта есеппен алғанда есептік көрсеткіштен
алпыс мың еседен аспайтын заңды тұлғалар
жатады.
Қазақстан Республикасында қолданылып
жүрген заңдар бойынша шағын
кәсіпкерлік субъектілеріне мемлекет
нақты қолдау көрсетеді.
Айта кетейік, қызметкерлерінің
жылдық орташа саны 50 адамнан
аспайтын, жыл ішіндегі активтерінің
жалпы құны орта есеппен алғанда
есептік көрсеткіштен алпыс мың
еседен аспайтын шаруа қожалықтарының
да шағын кәсіпкерлік субъектісі
ретінде мемлекеттік қолдауға құқығы
бар.
Аймақтарды дамытуға қаражат
жұмсайтын инвесторлар үшін тікелей
қаражат жұмсауды мемлекеттік
қолдау туралы заңдарда көзделген
тәртіппен және шарттармен бірқатар
жеңілдіктер мен преференциялар
қолданыла алады. Атап айтқанда,
біріншіден, бұл мемлекеттік заттай гранттар;
екіншіден, келісімшарт жасалған сәттен
бастап табыс салығының, жер салығының
және мүлікке салынатын салықтың ставкасын
5 жылға дейінгі мерзімге негізгі ставканың
100 пайызына дейін кеміту, сондай - ақ одан
кейінгі 5 жылға дейінгі кезеңге табыс
салығыны, жер салығының және мүлікке
салынатын салықтың ставкасын негізгі
ставканың 50 пайызынан аспайтын шекте
кеміту, үшіншіден, инвестициялық жобаны
іске асыру үшін қажетті жабдықтар, шикізатпен
материалдар импортына кеден бажын салудың
толық немесе ішінара босату.
Жеңілдіктер мен преференциялардың
мөлшері тікелей инвестиция көлеміне,
инвестордың жобаны іске асыру
мерзімі жөніндегі міндеттемелеріне,
оның өзін - өзі өтеуіне, экономика
секторының басымдылығына және басқа
жағдайларға байланысты айқындалады.
Атап айтқанда, Қазақстан Республикасында
шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың
2001 - 2002 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасы бойынша мемлекеттік бюджеттен
жыл сайын 50 миллион теңге бөлу жоспарланып
отыр.
Кәсіпкерлік қызмет субъектілері
заңдық тұлға құрмай тұрып,
азаматтық - құқықтық қатынастардың,
әсіресе шетелдік заңдық тұлғалармен
қатынаста белседі қатысушысы
болуы белгілі дәрежеде қиын
екендігін мойындау қажет. Сондықтан
да соңғы жылдары еліміздің кейбір
аймақтарында, әсіресе солтүстікте, шаруа
қожалықтарының заңдық тұлға құра отырып,
шаруашылық жүргізудің ірірек ұйымдық
- құқықтық түрлеріне бірігу фактілері
елеулі құбылыс болып отырғаны кездейсоқ
емес. Мұндай шешім кәсіпкерліктің осынау
жаңа субъектілерінің еңбек, материал
және басқа ресурстарын біріктіруге, сондай
- ақ оңтайлырақ еңбек бөлінісін және өндірістің
мамандандырылуын жүзеге асыруға мүмкіндік
береді.
Бүгінде аймақтарда кәсіпкерліктің
бәрінен көп кездесетін субъектілері
әзірге азаматтардың заңдық тұлға құрмай
- ақ, дербес яки біріккен кәсіпкерлік
болып отырғаны белгілі. Жоғарыда айтқанымыздай
мұндай азаматтар өздері барып мемлекеттік
тіркеуден өтуге, сондай - ақ, тұрғылықты
жеріндегі аумақтық салық органында жеке
кәсіпкер ретінде есепке тұруға тиіс.
ҚОРТЫНДЫ.
Кәзіргі
уақытта нарықтық қатынастар жүйесінде
кәсіпорындар келесідей айрықша
ерекшеліктермен сипатталады, мөлшері,
жұмыс істеушілер саны, қай салаға
жататындығы, негізгі және айналым
қорларының құны, шығарылатын өнім көлемі.
Сонымен кәсіпорындардың 3 түрін
бөліп көрметуге болады: ірі, орта
және шағын, олардың кешені
бірін-бірі толықтыра отырып, экономиканың
тұтас ағзасын құрайды.
Ірі
кәсіпорындар-нарыққа негізгі өнім
шығарушылар болып табылады. Ірі
кәсіпорындар-экономика «қанқасы», экономикалық
тұрақтылықтың базисы.
Шағын
және орта кәсіпорындар, үнемі жаңарып
тұратын номенклатурасымен және
ассартиментімен, азғана партияда өнім
дайындау, шектеулі тұтынушылар жағдайында
елеусіз материалдар мен шикізатты
қолдану қажет болған жағдайда пайда болады.
Сонымен, шағын кәсіпорындар нарықтың
салыстырмалы толған кзінде жекелеген
тапсырыстарды есепке алып өнімді аяқтайды,
яғни ұсақ – түйек өнімдер өндіріледі.
Сонымен қатар, шағын кәсіпорындар қызметтінің
барлық саласында нөлдік нәтиже алумен
байланысты жоғары тәуекелгеие болып
табылады.Бұл әрі инновациялық қызмет,
әрі жаңа технологияны игеру.Өнімнің жаңа
түрін игеру. Шағын кәсіпорындардың капиталымен
тәуекел, іріге қарағанда қоғамға аз шығындар
алып келеді, сондықтан мемлекет шғын
кәсіпорындарды құру және дамыту үшін
арнайы жеңілдікттер тәртібін тағайындау
керек.
Сондай-ақ
шағын бизнес сферасына өздерінің
тәуелсіз меншігі бар, шаруашылық еркіндікке
ие және өз қызметі сферасыда үстемділік
етпейтін фирмалар жатады. Кпөтеген шетелдік
зерттеулер шағын кәсіпорындарға 500 адамнан
аспайтын жұысшылар бар және сату көлеме
20 млн. доллардан аспайтын фирмаларды
жатқызады.Бірақ бұл көрсеткіштер шартты
болып табылады.
Қазақстанда
шағын және орта бизнеске бірнеше
инвесторлармен құрылатын, географиялық
шектелеген зоналарда қызмет ететін және
нарықтың шектеулі үлесіне ие, басқаруды
құрушылар жүзеге асыратын, барлық негізгі
стараегиялық шешімдерді өздері қабылдайтын
кәсіпорындар жатады.басқару сипаты икемділігімен,
формалділіктің жоқтығымен шешімін қабылдау
барысында, өндіріс саласында да, басқару
саласында да жұмысшылардың өз-ара алмасуының
жоғарылығымен ерекшеленеді.
Шағын
және орта бизнестің ерекшелігі қызмет
ету сферасы болып табылады. Ірі
кәсіпорындар жаппай өндіріс жағдайында,
тұрақты тауар номенклатурасымен және
көтерме сатыпалушылармен жұмыс істейді.
Шағындар ұсақ партиалармен шығарады,жеке
тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандырады,
нарықттық арнайы сегментіндегі және
екінші реттік шикізат өндірісінің қалдықтарын
пайдаланады. Мысалы, автомобиль өндірісі-ірі
кәсіпорын қызметіне жатса, автомобильді
жөндеу-шағын жәнеорта бизнес қызметі.