Инновациялық – инвестициялық үрдістің теоретикалық бағыттары

    «Серпінді»  макрожобаларды іске асыру

    Серпінді  макрожобалардың негізгі өлшемдері  мыналар болуға тиіс:

    100 млн. АҚШ долларынан астам капитал  сыйымдылығы;

    өндірістің, экспорттың құрылымын өзгертуге  бағытталушылық және аралас салаларға оң өзгеріс көрсететін; қазіргі заманғы технологияларды тарту.

    «Серпінді»  макрожобаларды іске асыруды Экономиканы  жаңғырту мәселелері жөніндегі мемлекеттік  комиссия, ал  оны іске асырудың басымдықтары мен тетіктері «Қазақстанның 30 корпоративтік көшбасшылары» мемлекеттік бағдарламасымен айқындалатын болады, оның негізгі міндеті даму институттарының, мемлекеттік органдар мен жеке сектордың экономиканың құрылымын өзгерту мен мұнай емес сектордың үлесін ұлғайту жөніндегі жұмыстарын үйлестіру болады.

    1.3. Инновациялық – инвестициялық үрдістің әлемдік тәжірибедегі   көрінісімен оны аумақтағы қолданылу мүмкіндігі

          Қазіргі заманғы  әлемдік экономика мен жаһандану  құрылымы оған қатысулар үшін жаңа қатаң әрі бәсекелі талаптар қояды. Қазақстан үшін жаһандық өндірістің шындықтары мен қыр көрсетулерді сезіну қажет, онда  бірінші кезекте дамыған елдер мен трансұлттық корпорациялар өз мақсаттарын қудалай отырып, өндірістің әлемдік тізбегінде үстемдік жағдайын сақтап қалуда ресурстар үшін күрес жүргізеді.  Бұл технологиялар дамыған елдердің қолында болатын, ал шикізатқа бай елдер қудалаушылар рөлінде қалатын қалыптасқан жағдайға әкеледі. Әлемдік тұтыну мен өндіру орталығының  Бразилия, Ресей, Индия и Қытай сияқты елдерге ауысу жағдайында дамушы елдер үшін өзінің маңыздылығы мен әлеуеті жағынан көптеген елдер үшін Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін экономиканы индустрияландыру, көтеру және әлемдік табыстарды бөлуге тең құқылы қатысушы болу үшін қалыптасқандарға тең жағдайлар қалыптасқан.

          Ірі дамушы елдер төрттігі: Бразилия, Ресей, Индия және Қытай экономикасының жедел өсуі таяудағы он жылдықтардың маңызды үрдісі болады. Олар «ескі» индустриялық елдерді экономиканың жалпы көлемі жағынан ғана емес, халықтың жан басына шаққандағы ЖІӨ бойынша да айтарлықтай ығыстырады.  Бұл елдердің ЖІӨ-нің жалпы көлемі 2010 жылға қарай Үлкен алтылық блогы елдерінің (АҚШ, Германия, Жапония, Ұлыбритания, Франция және Италия) жиынтық ЖІӨ-сінен асып түседі. Бұл ретте, Индия мен Қытай тауар өндіру мен сервистік қызмет көрсету бойынша, ал Ресей мен Бразилия – табиғи шикізатты экспорттау бойынша көшбасшылық ұстанымға ие болады.

          Әлемнің трансұлттық  компаниялары Индия мен Қытайда  шамамен  71 процент бизнес жүргізуді  жоспарлап отыр, бұл ретте  оларды арзан жұмыс күші ретінде қарап  қана қоймай, жаңа ірі өткізу нарығы ретінде де қарайды. Нарықтың тез өсуі және үдемелі көлемдері үлкен корпорацияларды тартады және осы елдердің нарықтарын ірі инвестициялар үшін тартымды етеді, ал мүдделі тұтынушылардың өсіп келе жатқан саны қысқа мерзімді сияқты, ұзақ мерзімді песпективада да бизнестің дамуы үшін үлкен мүмкіндіктер танытады.

          2020 жылға қарай  халықтың нақты сатып алу қабілеті  бойынша бағаланатын Қытай экономикасы  АҚШ экономикасымен салыстыруға  тұратындай болады. Әлемдік экономикадағы  Азия үлесі 35 %-тен 43 %-ке дейін өседі. Бұл уақыт ішінде Қытай әлемдегі ең ірі технологиялық саласы бар әлемнің екінші экономикалық державасы болады. Қытай азиялық экономика локомативі мәрбетесіне және тұтастай алғанда әлемдік экономикадағы «белсенді өсу факторының» рөліне үміткер болуға қомақты объективті негіздемелерге ие.

    Қызмет  көрсетулер саласын (бағдарламалық  қамтым, ақпараттық технологияларға  негізделген іскерлік қызмет көрсетулер аутсорсингі) тез жаңғырту еңбекті  халықаралық бөлудегі Индияның рөлін  айтарлықтай күшейтеді.

          Егер соңғы он жылдықтарда инвесторлар үшін елдердің тартымдылығы жұмыс күшінің төмен  құнына негізделген, қазіргі кезде  ол энергетикалық ресурстардың қолжетімділігімен  айқындалады. Жер бетіндегі халықтың үштен бірінен астамы тұратын  өсіп келе жатқан азиялық алыптар - Қытай мен Индия энергия ресурстарына деген орасан зор сұраныс танытып отыр.  Мысалы, Қытай әлемде мұнайды тұтыну бойынша екінші орынға шықты.  Осы экономикалардың өзін мұнай мен газдың сенімді көздерімен, оның ішінде шетелдегі неғұрлым белсенді инвестициялық саясат есебінен қамтамасыз етуге деген ұмтылысын танытатын энергия ресурстарының импортына өсіп келе жатқан тәуелділігі (2006 жылы Индияда - 70 %, Қытайда – 50 %).

    Әлемдік тәжірибе барлық елдерде (Францияны, Германияны, Оңтүстік Кореяны және Жапонияны қоса алғанда) өнеркәсіптік саясат адресаттары ретінде салалар емес, компаниялар танылғанын куәландырады.  Мысалы, Францияда әрбір салада өз айналасына ұсақ бизнесті біріктіруге және әлемдік нарықтарда шетелдік фирмалармен бәсекеге түсуге тиіс бір немесе екі ірі компания құрылған.   Экономикалық жағынан дамыған елдердің қазіргі заманғы өнеркәсіптік саясаты үшін қатаң салалық басымдықтардың болмауы тән, бұл ең алдымен бизнестің жоғары әртараптандырылған бүкіл құрылымының салдары болды. Сондықтан өнеркәсіптік саясаттың негізгі адресаты ретінде көбінесе белгілі бір елде қалыптасқан, ел мүдделеріне жауап беретін корпоративтік құрылымдар танылады. Дәл осы жерде жалпыұлттық даму ресурстары: кәсіби кадрлар (маркетологтар, топ-менеджерлер), басқару өкілеттігі, алдыңғы қатарлы технологиялар мен қаржы ресурстары өспелі дәрежеде шоғырланады.

    Қазіргі заманғы өнеркәсіптік саясаттағы маңызды  рөл корпоративтік басқаруға тиесілі.  Бұл ұғым кәсіпкерлік ортасы корпорациялар туралы заңдармен, бағалы қағаздар, инвестициялар шығару және оларды пайдалану саласындағы ережелермен, қор нарығының жұмыс істеу рәсімдерімен, бухгалтерлік есеп стандарттарымен және салық заңдарымен реттелетін фирмалар мен басқа да экономикалық субъектілер арасындағы күрделі өзара қарым-қатынас жүйесін танытады. Корпоративтік басқару инвесторлардың шешімдеріне және өз кезегінде капиталдың тиісті ағындарына әрі ресурстарды орналастыруға таралатын тәуекелдер, жаңа технологиялар мен «адами капиталға» инвестициялар саласындағы фирмалардың стратегиясына әсер етеді.

          Осылайша, мемлекет пен трансұлттық компаниялар тандемі – салалар мен экономиканың тиісті сегменттерінде ірі компанияларды дамыту стратегиясымен байланыстырылған салааралық кешендерді дамыту стратегиясын әзірлеу. 

          Стратегияның мұндай келісілуі индустриялық саясатты іске асыру тиімділігі мен сапасын арттыруға, перспективалық нарықтық тауашаларды, экономикалық дамудың ұзақ мерзімді болжамдарын айқындауға мүмкіндік береді. Бұдан басқа, бұл тәуекелдерді айтарлықтай қысқартуға және компанияларды инвестициялық жоспарлау көкжиегін ұлғайтуға мүмкіндік береді. Мемлекеттік болжау жүйесі серпіліс нүктелерін іздестіреді, болашақ неғұрлым тиімді нарықтарды, сұраныс пен технологияларды дамыту перспективаларын айқындайды, тәуекелдерді талдауды жүргізеді. Мұндай жүйе бизнеске инвестициялық және зияткерлік ресурстарды қайда шоғырландыру қажеттігін айтады.

          Қазақстан экономикасының нарықтық жағдайда дамуы елдің экономикалық әлеуетінің бәсекелі басымдықтарымен  қатар нарыққа бейімделудің әр түрлі  мүмкіндіктерімен байланысты олардың кемшіліктерін де анықтады. Бұл шикізаттық емес сектордың жекелеген салаларында, оның ішінде өнеркәсіпте өндірістің айтарлық құлдырауына және ұюына әкелді, экономиканың нақты секторы салаларының шикізат экспорты жағына қарай тепе-теңсіздігі шиеленісе түсті.

          Қазақстанның әлемдік  шаруашылық жүйесіне белсенді кіруін әлемдік және өңірлік еңбек бөлінісіндегі  Қазақстанның тар мамандануы, негізгі  әлемдік тауар нарықтарынан алшақтығы  тежейді, бұл бірінші кезекте, сыртқы нарықтарға шығуды қамтамасыз ететін көлік-коммуникациялық инфрақұрылымның дамымағандығымен шиеленісе түседі.

          Осыған байланысты, Қазақстан дамуының жаңа кезеңіндегі  экономикалық саясаттың басты басымдығы  ретінде мемлекет мақсаты дамудың  шикiзат бағытынан қол үзу жағына қарай экономиканы әртараптандыру және сервистiк-технологиялық экономикаға көшуге дайындалу жолымен елдің орнықты дамуына қол жеткізу болып табылатын Қазақстанның 2015 жылға дейінгі индустриялық-инновациялық даму стратегиясының негізінде экономиканы және жоғары технологиялар инновацияларын индустрияландыру жолын таңдап алды.

    Индустриялық-инновациялық саясат басымдықтарын  айқындау

          Индустриялық-инновациялық саясат басымдықтары шикізаттық емес экономика салаларында жұмыс  істейтін әлемдік және өңірлік нарықтарында әлеуетті бәсекеге қабілетті  өндірістерді дамыту және құру болып табылады. Ұзақ мерзімді стратегиялық міндеттерді шешу мақсатында инновациялық кәсіпкерлікті дамыту үшін жағдай жасауға, ғылымды қажетсінетін және жоғары технологиялық өндірістер құруға айрықша назар аудару қажет.

          Бұл тәсіл экономиканың әр түрлі салаларының кәсіпкерлері үшін жұмыс істеп тұрған өндірістерді техникалық және ұйымдық жағынан  жетілдіруге және сыртқы нарықтарға бағдарланған жаңа өнім түрлерін жасауға  мүмкіндіктер ашады.

          Нақты ұсыныстар жеке меншік секторда пайда болуға тиіс, ал екінші деңгейдегі банктер мен мемлекеттік инвестициялық даму институттары арнайы әдістемелер негізінде ұсыныстарды жеке меншік сектормен серіктесе отырып әлеуетті іске асыру мақсатында оларды талдайтын болады. Ұсыныстарды бағалау жөніндегі жұмысқа отандық және шетелдік мамандар тартылатын болады.

          Нарықтық экономикасы  бар елдердің, оның ішінде Қазақстан  Республикасының заңнамасы бюджеттік  қаражатты жеке меншік кәсіпорындарға қаржылық және инвестициялық қолдау көрсетуге бағыттауға тыйым салады. Осыған сәйкес нақты жеке меншік компанияларды қаржылық қолдау мемлекеттік сыбайлас жемқорлық көрінісі ретінде бағаланады. Практика осы тәсілдің дұрыстығын көрсетті.  

          Әдетте, мемлекет нақты  компанияларды тікелей қаржылық қолдай алмайды және онымен айналыспауға тиіс, бірақ ол экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселелерінде катализатор және бастамашы бола алады және болуы тиіс және жеке меншік кәсіпорындарды инновациялық процестерге тарта отырып және сонымен өндірістік және бәсекелі әлеуетін құрып әрі жақсарта отырып, оларды жаңғыртуға ықпал етуге тиіс.

    Индустриялық-инновациялық саясаттың басымдықтарын  айқындау әдістері:

    Әлемдік практика нарықтық экономикасы бар  мемлекет экономикадағы құрылымдық қайта құруларды жүзеге асыруда жеке меншік сектормен ынтымақтаса алатынын көрсетіп отыр. Осы ынтымақтастықтың неғұрлым сәтті мысалдары Жапонияда, Оңтүстік Кореяда, Малайзияда және соңғы отыз жылда өзінің экономикалық дамуы саласында ірі серпін жасаған басқа да елдерде бар.

    Қазіргі заманғы Қытай сондай-ақ индустриялық дамудың стратегиялық бағыттарын дамыту саласында жеке меншік сектормен  ынтымақтастық саясатын жүргізеді.

    Дүниежүзілік  Банктің зерттеулері мемлекеттік  индустриялық саясатқа арналған барлық тәсілдер үш санатқа алып келуі мүмкін: инвестицияларды үйлестіру, іскерлік ынтымақтастықты дамыту және нарықты алмастыру.

    І тарау бойынша  тұжырым:

    Инновация үшін тең мөлшерде барлық үш ерекшелігі де маңызды: ғылыми-техникалық жаңашылдығы, өндіріске қолданбалығы, коммерциялық өтімділігі. Осыдан, ғылыми-техникалық инновация болуы қажет:

    а) жаңашыл болуы; б) нарықтық сұранысты  қанағаттандыру мен өндірушіге пайда  әкелу;

    Мемлекетік  индустриялық-инновациялық саясаттың  негізгі мәні әлемдік нарықтағы  белгілі бір тауаралардағы экспортқа бағытталған экономиканың шикізаттық емес салаларында және инновациялық секторда бәсекеге қабілетті ұлттық тауарлар мен қызмет көрсетулер өндірісін құру және дамыту болып табылады.

    Серпінді  жобаларды іске асыратын жеке инвесторлар  үшін мемлекет осы шараларды ұсынудың экономикалық орындылығын бағалау арқылы, мемлекет осындай жобалардың қаржылық тартымдылығын қамтамасыз ететін және оларды іске асыру үшін қолайлы жағдайлар жасайтын тетік енгізу арқылы осы инвесторларды мемлекеттік қолдау шаралары түрінде жағдайлар жасайтын болады.

    Қазақстанның  қазіргі заманғы өнеркәсібіндегі  инновациялық белсенділіктің төмен  деңгейі экономиканы реформалаудағы ғылымның рөлін жете бағаламауға  негізделген, ал өндіріс факторларының  өнімділігін арттыру ғылыми-техникалық және инновациялық прогресс негізінде ғана мүмкін.

    Қазақстандағы ғылымның негізгі проблемаларының  бірі ғылыми зерттеулердің аяқталмаушылығы, олардың өндірістен қол үзушілігі  болып табылады. Ғылыми әзірлемелердің қажетсіздігі, ғылым жүйесіндегі  қазіргі құрылымдық диспропорция және соның салдарынан өнеркәсіптегі инновациялық белсенділіктің төменгі деңгейі өндіріс факторларының өнімділігін арттыру ғылыми-техникалық және инновациялық прогресс негізінде ғана мүмкін бола тұрса да, экономиканы реформалаудағы ғылымның рөлін жете бағаламаумен түсіндіріледі.

    корпоративтік басқарудың тиімділігін арттыру; кәсіпорындардың  қаржы есептілігінің халықаралық  стандарттарына (ISO-900, ISO-14000) көшуін жеделдету; мемлекеттік даму институттарының  жұмысын үйлестіруді күшейту, олардың  қызметінің ашықтығын арттыру жөніндегі іс-қимылдарды жандандыру; отандық бизнестің, әсіресе экспорттаушылардың мүдделерін ескере отырып, ірі халықаралық жобаларды синдицировалық қаржыландыруға қазақстандық қатысуды қамтамасыз ету бөлігінде  халықаралық қаржы институттарымен жұмысты жандандыру; оның қызметін шығындық негізде республикалық бюджет қаражаты есебінен жыл сайын қаржыландыруды қамтамасыз ете отырып, инвестициялар тарту жөніндегі бірыңғай уәкілетті ұйым құру (инвесторлар үшін «one-stop-shop» қағидаты бойынша).