Аймақтардың дамуының теориялық негіздері

• аймақтың инвестициялық тартымдылығын арттыру, инвестициялар еркін құйылуға  жағдай жасау;
• шағын және орта кәсіпорындарды күшейту шараларын жүргізу;
• аймақтарда бизнес-инкубаторлар мен ақпараттық орталықтарды құру арқылы зерттеулерді, инновацияларды, ҒЗТКЖ-ын және технологиялар трансфертін инвестициялық қолдау.

    Аймақтардың дамуын мемлекеттік реттеудің негізгі бағытының бірі – мемлекеттің әлеуметтік саясатын ұтымды жүргізу. Қазіргі таңда жүргізіліп отырған әлеуметтік саясаттың негізгі мақсаты кедейшілік деңгейін төмендету және қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық теңсіздікті азайтуға бағытталып отыр. Аймақтарда экономиканың өсуі және бәсекеге қабілетті болудағы негізгі міндет халықтың әл-ауқатын көтеру, бірақ әлеуметтік мәселелерді шешу үшін әлеуметтік үдерістерді мына бағыттар бойынша мемлекеттік реттеуді күшейту қажет: табыстарды көтеру және елдің әл ауқатын арттыру. Ең төменгі тұтыну бюджетін жасау мен пайдалану объективті үдеріс болып табылады, бұл ең алдымен тұрмыстың ең төмен деңгейі базалық әлеуметтік норматив ретінде адамның тіршілік етуінің өзгеріп отырған әлеуметтік-экономикалық жағдайларына сай келуін көздейді.

• салааралық және салаішілік деңгейде, мемлекеттік және жекеменшік секторлар арасында, сондай-ақ кәсіпорын ішінде жұмыс күшін қайта қалпына келтіру үшін бірдей жағдайлар жасау (еңбекке ақы төлеудің ең төменгі мөлшері рөлін күшейту, еңбекке ақы төлеудің ең төменгі, орта және ең жоғары деңгейлері арасындағы арақатынасты реттеу, салық салу жүйесін жетілдіру және т.б.);
• республикада орта таптың қалыптасуы жөніндегі саясатты қалыптастыру мен жүзеге асыру. Осы мақсатта халықтың табыстарын түбегейлі көтерумен бірге жұмыс орындарын құру, шағын және орта бизнесті қолдау, білім беру технологияларын дамыту, жинақ ақшаның, меншіктің қорғалуына кепілдікті күшейту және т.б. жөніндегі шаралар қажет;
• ауылдағы еңбекпен қамтылу құрылымының индустриялық еңбектің үлесін ұлғайту жағына қарай оңтайландыру (ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу, тұрғын үй және жол құрылысы, әлеуметтік инфрақұрылым нысандары құрылысы, агросервис және т.б.).

Аталған мәселелерді шешу барысында мемлекет тарапынан елімізде үшжылдық бюджетпен жұмыс жасайды. Мұның бір артықшылығы – үшжылдық кезеңге арналған экономиканы және әлеуметтік салаларды дамытудың басым бағыттарын заңнамалық айқындау жергілікті кәсіпкерлер мен шетелдік инвесторларға өздерінің бизнестерін барынша ауқымды жоспарлауға мүмкіндік береді. Ең бастысы, «Қазақстан-2030» стратегиялық бағдарламасының жүзеге асуын ұзақ мерзімді бюджеттік жоспарлау сүрлеуден адастырмайды.  Халықтың тұрмысын көтеру барысында, яғни дағдарыстан шығу мақсатында  мемлекет басшысы экономиканы сауықтыру үшін қазіргі таңда атқарылатын жұмыстарды саралай келіп, бес бағытты нақтылап берді. Оның біріншісі – банк секторын тұрақтандыру, екіншісі –құрылыс саласын және үлескерлер мәселесін шешу, үшіншіден –дағдарыс жағдайында шағын және орта бизнестің зардап шекпеу керектігін, төртінші ауылшаруашылығын ойдағыдай дамыту, бесінші – индустриялық-инновацияны дамыту. Аймақтарды дамату барысында осы аталған жеңілдіктермен қоса  кәсіпорындарды салықтық жеңілдіктер мен қатар олардың өнімдерін нарыққа шығару үшін жағдайлар жасау, яғни бағаны бір қалыпты ұстап тұру, неғұрлым өнеркәсіп және кәсіпорындар көбейген сайын аймақтарда жұмыссыздық саны солғұрлым төмендей береді. Сол себепті, ең алдымен мемлекетте өндіріс орындарын мен кедейшілікті жою басты міндет. Кедей халықтың негiзгi бөлiгi ауылдық жерлерде тұрады. Еліміздегі барлық селолық елді мекендердің 780-дейі, яғни 10 пайыздан астамы әлеуметтік-экономикалық дамуы жағынан өте төмен деңгейде екенін ескерсек, онда мынадай экономикалық тетіктерді қолданудың маңызы арта түседі:

• алдын ала мақсаттық жоспарлау;
• салықтық және несиелік жеңілдіктердің түрлерін қолдану;
• инвестициялық белсенділік көрсетіп отырған шаруашылық субъектілеріне жерді арзан бағамен немесе жалға ұзақ мерзімге беру.

Сонымен ҚР аймақтарыдың мәселелері, экономикалық көрсеткіштері, экономиканың әлеуеті мен дамуына байланысты келесідей ұсыныстар ұсынуға болады:

1. Астана және Алматы қалаларының дамыту бағдарламалары айқын белгіленген. Елбасының қаулысымен Астана қаласында өңдеуші өнеркәсіпті, инфрақұрылымды, ғылыми, мәдени, т.б, орталықтарын интенсивті дамытудың мемлекеттік бағдарламасы бекітілген. Ал, Алматы қаласында ҚР Үкіметі аймақтық қаржы орталығын құру концепциясы мен жоспарын бекітті. Сонымен қатар, бұл құжат аймақтық жұмсақ климаты мен әсем табиғатын ескере отырып, осы жерде туризм мен демалыс орындарына мықты инфрақұрылымын құруды қарастырады.Осының есебінен шағын және орта бизнесті кеңінен дамытуы, өңдеуші өнеркәсіптің көптеген кәсіпорындарын әртараптандыру және жаңартылуы қажет деп есептейміз.
2. Атырау және Маңғыстау облыстарында  әртараптандыруды жүзеге асыру мұнай өңдеуші, мұнай-химия кәсіпорындарын құрумен, ауылшаруашылығында кәсіпкерлікті дамыту мен ауылшаруашылық өнімдерін өңдейтін шағын және орта кәсіпорындарды құрумен, сонымен қатар, көлік және байланыс инфрақұрылымдарын дамытумен байланысты. Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Павлодар облыстарында негізгі міндеті өңдеуші салалардағы өнеркәсіпті әртараптандыру. Бұл кәсіпорындар негізінен ғылымды көп қажет ететін, бәсекеге қабілетті түпкі өнімдерді шығаруға тиіс. Сонымен қатар, бұл өнімдерді өндіру басқа аймақтарда  жүзеге асырылу керек. Бұдан басқа, экологияныда қорғауға да көңіл бөлінуі керек деп ойлаймыз.
3. Ақтөбе, Жамбыл, Қостанай және Оңтүстік Қазақстан облыстарында ауыл шаруашылығына қызмет көрсетумен айналысатын кәсіпорындарды дамыту және бірқатар ірі кәсіпорындардың әлеуетін пайдалану бойынша шаралар жүзеге асырылса дейміз.
4. Батыс Қазақстан және Солтүстік Қазақстан облыстарын дамытудағы негізгі стратегиялық мақсат – бірінші кезекте әскери машина жасау кәсіпорындарын модернизациялау мен жаңарту.
5. Алматы, Қызылорда және Ақмола облыстарында негізінен ауылшаруашылық өнімдерін өңдейтін шағын және орта кәсіпорындарды дамытуға көңіл бөлінуі керек. Бұл аймақтартарда өмір сүру деңгейі ең төмен болғандықтан, бұл жерлерде өнеркәсіп орындарын  құрудың жеке жобаларын дайындап, іске асыру қажет деп санаймыз.
6. Бұрын қалыптасқан таратып орналастыру жүйесi өз тиiмдiлiгiн жоғалтты және қазiргi уақытта қалыптасып жатқан елдi кеңiстiктi экономикалық ұйымдастыруға сәйкес келмейдi. Бұрын минералдық-шикiзат кен орындарының базасында салынған жекелеген шағын қалалар, кенттер, сондай-ақ қалыпты өмiр сүру үшiн жарамсыз аумақтардағы және даму орталықтарынан шалғайдағы ауылдар перспективасыз болып қалды. Осы шағын қала, кенттерді дамыту шараларын жүргізуді алға тартамыз.
7. Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуына мемлекеттің реттеушісі әсері инититутционалды құрылымдарды жүргізу, сыртқы экономикалық саясат, жалпы макроэкономикалық (бюджеттік, салықтық, акшалай-несиелік), әлеуметтік, экономикалық, кұрылымдық-инвестициалық саясаттарды жүзеге асыру және шаруашылық субьектілері арқылы жүзеге асырылуы қажет деп ойлаймыз. Оларды шығаруда және тәжірибелік түрде орындалуы кезінде жүзеге асырылатын шараларды интеграционды аймақтық тиімділікті ескере отырып, олардың аумақтық кешенді әлеуметтік-экономикалық дамыту мүдделеріне сәйкес ескерілуі керектігін атап өтеміз.

Аймақтық басқаруды жетілдіруді шешу үшін келесідей мүмкіншіліктерді пайдалану қажет:

1. Аймақтарғы әлеуметтік-экономикалық, интеллектуалдық, өндірісі мен экспорттық әлеуетін тиімді пайдалану және күшейту жалпы мемлекеттік және аймақтық мүдделермен келісім және өзара байланысын қамтамасыз ететін ұзақ мерзімді болашақтағы жетістіктерге мемлекетіміздің өндіргіш күштерін орналастыру мен аймақтық әлеуметтік-экономикалық дамытуда кешенді болжамдар жасау.
2. Ірі аймақаралық мәселелерді шешу жөніндегі жалпы мемлекеттік бағдарламаларды жасау мен жүзеге асыру.
3. Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының алғы шарттары мен кезеңдерін кешенді болжауда көрсетілген жүзеге асыруға мақсатталған жалпы мемлекеттік, аймақтық және салалық деңгейдегі орта мерзімді жоспарын құру.
4. Айта келе, аймақтардың дамуын басқарудың маңызды міндеттерінің қатарына біздің көзқарасымыз бойынша, келесілерді  жатқызуға болады:

• аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлеріндегі бастапқы айырмашылықтарды «теңестіру», халықтың салауатты өмір сүру деңгейі мен сапасын қамтамасыз ету;

• меншіктің түрлі нысандарын тең негізде дамыта отырып, көпсалалы экономика, әлеуметтік және нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру;
• мемлекет пен оның жекелеген аймақтарының мүдделерін үйлестіру арқылы біртұтас ұлттық экономиканың қызмет етуін қамтамасыз етуге бейімді әлеуметтік-экономикалық механизмді құру.

Соған орай, еліміздегі аймақтардың дамуын жетілдіру мақсатында келесідей міндеттерді шешу қажет:

• аймақтардың салыстырмалы шаруашылық дербестігін қамтамасыз ететін саяси, экономикалық, экологиялық және құқықтық сипаттағы шаралар кешенін әзірлеу;
• Қазақстан Республикасының барлық аумақтарында экономикалық белсенділікті мемлекеттік ынталандыруының жекелеген аймақтарды сұрыпталған мемлекеттік қолдаумен үйлесімдігі;
• институционладық, нарықтық инфрақұрұлымдардың аймақтық пен жалпы республикалық тауар, еңбек және капитал нарықтарының дамуы мен оның күшеюі;
• артта қалған ауылдарды қайта өрлету үшін материалдық негіздер құру;
• аймақтардағы халықтың тұрмыс деігейі мен сапасындағы ақталмаған айырмашылықтарды теңестіру, әлсіз дамыған аймақтардағы экономиканың және әлеуметтік саласының депрессиялық жай күйін еңсеру.

Осы жоғарыда ұсынылған міндеттерді, аймақтық саясатты жүргізу арқылы мемлекеттің реттеуі нәтижесінде аймақтың дамуын ілгерілетіп алдағы уақытта оң нәтижелерді көрсетуі ықтимал.

Зерттеу объектісі Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша негізгі мәселелерді шешу бойынша келесідей ұсыныстар бар. Бұл мәселелерді шешу жоғарыда 2-бөлімде талдап өткеніміздей, Оңтүстік Қазақстан облысы жан басына шаққанда ЖӨӨ бойынша республикамызда соңғы орындардың бірінде орналасқан. Сол себепті өңіріміздегі әрбір саланы, әсіресе, өнеркәсіп, ауылшарушылығы оның ішінде мал шаруашылығы, туризм, құрылыс және де өңірдегі шағын және орта бизнеске қолдау көрсету шараларын дамыту қажет деп есептей отырып, осы салалардағы ақсап тұрған мәселелерді дамыту жолдарын ұсынамыз.

Өңір экономикасын дамытудың басты басымдықтары бірі нақты сектордың бәсекелесу қабілетін арттыру болып қалады және де өнеркәсіптің салаларын тұрақты дамуына қол жеткізу, халықаралық стандарттарға өту, жаңа технологияларды ендіру және инвестициялық жобаларды жүзеге асыруға бағытталған кешенді шараларды іске асыруды көздейді.

Өңір өнеркәсібінің дамуына позитивті әсері бар күшті жақтары:

-ауыл шаруашылығын тиімді  дамытуға мүмкіндік беретін өңірдің  топырақ-климаттық жағдайының қолайлы  болуы;

-жеңіл және тамақ өнеркәсібінің  дамуы үшін қажетті жергілікті  шикізаттың болуы;

-өндірістік-экономикалық  әлеуеттің болуы;

-экспортқа бағдарланған  өндірістің болуы (тоқыма, металлургия, тау-кен өнеркәсібі, мұнай өндірісі);

-кәсіпкерліктің дамуына  қолайлы жағдайдың болуы: қаржылық-несиелік  ұйымдар (қаржылық даму институттары, екінші деңгейлі банктер, шағын  несиелік ұйымдар, «Максиму» АИО»  ЖШС), «Шымкент» ӘКК ҰК» АҚ, «Оңтүстік»  арнайы экономикалық аймақ, индустриалды  аймақтар, «Кәсіпкерлерге қызмет  көрсету орталығы» ЖШС, «Шымкент  инновация», «ОҚО өңірлік технобақ»  ЖШС, түрлі консалтингтік компаниялар  және бизнес-инкубаторлар.  Жеткен  жетістіктерге қарамастан, өнеркәсіптік  өсу мен экономикалық белсенділік  әлеуетіне ие қалалар мен аудандардың, оларды экономикалық өсу орталықтарына  айналдырудағы аумақтық дамытуда  нүктелік көзқарас бойынша жеткілікті  дәрежеде шешілмеуде.

Негізгі құралдардың тозу дәрежесінің жоғары пайызы басым аудандарда байқалады, өнеркәсіпті жаңғырту дәрежесі, оның өңір экономикасына әсері жеткіліксіз болып қалуда, экспорт көлемінде өнеркәсіптің шикізаттық секторының тауарлары үлесі жоғары болуда. Экспорттың осындай құрылымы өңірдің сыртқы факторларға экономикалық туелділігін арттырып отыр, бұл жағдай әсіресе соңғы жылдары тауарлық нарықтарда байқалып отырған жаһандық коньюнктураның тұрақсыздығына байланысты.

Бірқатар салаларды диверсификациялық қайта жабдықтау саясаты:

• облыста шығатын өнімдер мен көрсетілетін қызметтердің жоғары  сапалық сипаттамаларын қамтамасыз ететін заманауи технологияларды жеткілікті түрде тарту;
• облыс бюджетінің субвенциялау;
• инженерлік инфрақұрылымдар мен коммуникацияларды жоғары деңгейге жеткізу;
• облыстың энергия ресурстарының тапшылығын болдырмау;
• шикізаттық емес сектордағы жобалардың өзін-өзі өтеуі ұзақ уақыт алады, заманауи өндірістік жабықтарға, технологияларға едәуір инвестициялар тарту;
• еңбек өнімділігінің төмен болуы, өндірістің ескірген үлгіде ұйымдастырылуы, көлік-логистикалық, үйлестіру компанияларды дамыту қажеттілігі;
• жоғары мамандандырылған кадрлардың жетіспеушілігі және өндірісті ұйымдастыруда әкімшілік кедергілердің орын алуын болдырмау.

Өңірдің бәсекелестік тұрақтылығына жету жолында өңір салалық құрылымының үйлесімділігінің, бір шектің өнімі өзінен анағұрлым жоғары шектің шикізаты ретінде шығатын технологиялық тізбектерді құрудың маңызы аз емес. Осылайша вертикаль-интеграциялық үлгіде құрылған кәсіпорындар белгілі салалардың бәсекелестік табысына қажетті болымды массаны құрайды да, өндіріс құрылымының қалыптасуына әсерін тигізеді.      Оңтүстік-Қазақстан облысының ауыл шаруашылығының жүйелік мәселесі, суғару суының жетіспеушілігі. Бұл мәселенің жалғыз шешімі – суғару тиімділігін арттыру, су үнемдеу технологияларын енгізу. Егін алқаптарын суғаруда бір гектарына орташа 6000-7000 метр куб су жұмсалынады. Бұл көрсеткіш алдыңғы қатарлы технологияларды енгізіп жатқан шаруашылықтарда, тамшылатып суғару есебінен су шығыны гектарына 3000-3500 метр кубқа қысқарған. Осыған орай, тамшылап суғару шарасын одан әрі дамыту қажет деп есептейміз.  Оңтүстік Қазақстан облысы Қазақстанның  тарихи орталығы болып табылады.  Облыста 2013 жылы - 1209 тарихи және мәдени ескерткіштері орналасқан. Облыс аймағында  Қожа Ахмет Яссауи  кесенесі, Арыстанбаб кесенесі, Домалақ Ана кесенесі, сонымен қатар, ежелгі қаланың орны «Отырар», «Сауран» және көптеген басқа да тарихи нысандар  орналасқан. Өңіріміз этнографиялық, тарихи-археологиялық  нысандармен қамтылған және әлемдік туристік нарықта сұранысқа ие табиғи демалыс аймақтарына            Ақсу-Жабағлы,  Сайрам-су, Өгем, Қырыққыз, Біркөлік шатқалдарын жатқызуға болады. Жыл сайын  облыстық, республикалық маңызы бар жолдар ағымдық және күрделі жөндеуден өткізілуде, мұның өзі туризмді дамытуға үлкен үлес қосады. Туризм саласындағы маңызды бағыттардың бірі туристік имиджді қалыптастыру және ұлттық туристік өнімді алға жылжыту. Сол себепті, туристік имиджді дамыту қажет деп есептейміз. Және де Туристік және көліктік инфрақұрылымдарды дамыту, жоғары дәрежелі экскурсоводтардың, әсіресе шет ел тілін меңгерген (ағылшын, италян)  туризм нұсқаушысының тапшылығын болдырмау қажеттігін алға тартамыз.