Произведения Чынгыза Айтматова

 
 
 
 
 
 
 
 

ЧЫЪГЫЗ    АЙТМАТОВ

     Чыъгыз Айтматов 1928 жылы 12-декабрьда Таластын Шекер айылында кызматкердин щй бщлёсщндё туулган. Ал дщйнёгё таанымал жазуучу. Жазуучунун чыгармалары тоодон чыгып бщтщн дщйнёнщ аралап кетти.

     Кыргызды Чыъгыз тааныткан Чыъгызды кыргыз тааныткан.

     Бул сёздщ айтканымдын себеби дщйнё жщзщндё кыргыз эл жазуучусу Чыъгыз Айтматов деп таанылган Ч.Айтматовдун чыгармалары бщтщн дщйнё жщзщндёгщ элдерге жаккан. Ар бир чыгармасы ёзщнщн маанилщщ окуяларына байланыштуу.

     Ал кёбщнчё кыргыздар жёнщндё жазган. Анын чыгармалары «Кызыл алма», «Бетме-бет», «Биринчи мугалим», «Ак кеме», «Делбирим», «Тщнкщ суугат» ж.б. кёптёгён чыгармалар бар.

     Анын атасы Тёрёкул Айтматов сщргщнгё айдалып кеткен. Ошол бойдон анын атып салган деген миш-миш таркаган. Азыркы учурда Ч.Айтматовтун китептерин дщйнё жщзщ окуй алат.

     Быйылкы 2008-жыл Кыргызстанда Чыъгыз Айтматовтун жылы деп жарыяланды.

 

"БЕТМЕ-БЕТ" 

     ...Бул кщздё эшелондор биринин артынан бири батышты кёздёй тынбай ётщп жатты. Мына азыр да станцияга чукулдай берип тщштщ, алыста чарчап келаткан вагондор ушерге жеткенде щргщлёй тщшкёнсщп, бирине-бири каъгыр-кунгур кагыша калып токтоду. Жерге эч ким тщшкён жок. "Бул кайсы станция?!—деп эч ким кыйкырып сураган да жок, ыраакка жол тарткан эшелон ичи бутун серппей сулк уйкуда кёрщнёт, тугун тарпылдатып, фонарын ала жщгщргён станциянын дежурныйы нары паровозду кёздёй чуркап ёткёндё гана, арттагы вагондордун биринен мылтыкчан бирёё сыртка башбага калды. Сыртта тааныш капчыгайда адаттагыдай тщнкщ шамал дуулдап уруп турган экен. Станциянын жепирейген щйлёрщ бар жалгыз чолок кёчёсщнщн нары жагында, тереъ аъ менен аккан суунун купуя кщъгщрёнгёнщ кулакка илешет. Жщрёктщ кайгырткандай шуулдап, теректер жалбырак кубуп жатат.

     Башбаккан неме караъгыда бирёёнщ аъдыгандай щъщлщп, теректердин шуулдаганын бир топко козголбой шектщщ тыъшап турду. Жалбырактын бири дирилдеп учуп келип, муздак алакандай беттен сылап ёттщ эле, ал ичиркенгендей чочуп кетти, кщъщрт вагондун ичин кылчайып жалт карады да, сыртка башбакты, эшелон боюнда эч ким кёрщнбёйт; айлана-тегерек капкараъгы. Мылтыкчан акырын вагондон секирип тщштщ да, шырп алдырбай арыктын кашатындагы бадалга жетип, далдаланып боортоктоп жата калды. Аъгыча "Чур-р-р" этип ышкырык чыкты. Мылтыкчан киши тура жщгщрмёк болуп, ынтылап барып токтоду, башын кётёрбёй тым болду: дежурный ышкырык берип эшелонду жёнёткёнщн тщшщндщ окшойт. Мемиреп тынчый тщшкён вагондор бирин-бири ойготкондой силкинишип, поезд ордунан козголду.

     Эшелон  кёпщрёдён шакылдап-шукулдап ётщп, тээ тешкен тоого, туннелге жакындап, артындагы мёлтщлдёп кызарган оту кёрщнбёй каларда паровоз жана суу алып, аз да болсо тыныгып кеткен кичинекей станция менен коштошуп жаткансып, алптарчасынан бардык булкунган кщчщ менен бир бакырды. Узакка созулган жаъырык аскадан-аскага урунуп, абаны солкулдатып, теректерге тщнёгён таандарды уйкусунан чочутту.

     Жаъырык басылып, чуулдай тщшкён таандар тынчып, бу чёлкёмдщ кайрадан жымжырттык басты. Ошондо гана жанагы поездден тщшщп калып, бадал тщбщндё бекинип жаткан киши суунун астынан чумкуп чыга калгандай абадан кере-кере жутуп, энтиге дем алды.

     Эшелон  улам ары узаган сайын, дёъгёлёктёрдщн темир жолго тыкылдап урунган дабышы да бастагандан бастап, акыры угулбай калды.

     Бул тщнщ теректер жалбырак кубуп жатты. Кара-Тоонун капчыгайында тщн карангы...

     Тёрёгёндён бери Сейденин уйкусу куштун уйкусундай сергек. Азыр да ал жщлщндёй биликтин жарыгында баланын астын кайра кургактап, бешикке ёбёктёп, эмчек эмизип, уктабай отурат.

     Тёрдё, жууркандын сыртынан чапан-чупанды калыъ жамынып, кайненеси жатат. Кемпирдин карылыгы жеткен, жётёлгёндё ёпкё койдой онтойт, алы жок, басса-турса сыйынганы жалгыз кудай. "Ялла, жараткан, ёзщнё тапшырдым!"—деп азыр тщшщндё да булдурап сщйлёп коёт. Анткени менен, Сейде колхоздун жумушуна кеткенде эптеп бала бакканга жарап жатат—мунусуна да шугур. Кантсин анан байкуш, баланы катындар иштеген жерге кётёрщп барганда кёкщрёгщ кышылдап энтиккенине, чарчаганына да ыраазы: жалгыз келининин туъгучу оъойбу!..

     Билик аран эле бщлбщлдёйт. Бала эмчекти оозунан чыгаргысы келбей, уйку-соодо бир-эки чопулдатып коюп жатат. Бешикке энкейген бойдон Сейде ой-санаага чёгщп, кыялында ёткён кщндёрщу чабыттап жщрёт.

     Сырттан терезени бирёё черткендей болду.

     Кёзщ илине тщшкён экен. Сейде башын чулгуп алып, тыъшай калды. Терезе жана бир жолу акырын, аяр чертилди. Баласынын оозунан эмчекти чыгарып, Сейде ёйдё болуп, терезеге шырп алдырбай жакындады. Кёйнёгщнщн жакасын топчулай берип, айнекке щъщлдщ. Жапыс терезенин сырт жагы капкараъгы, эчтеке кёрщнбёйт. Сейде ичиркене бир силкинип алды эле, чачпагы шылдыр этип, желбегей жамынган чапаны жерге шыпырылып тщштщ.

• Ким бу?—деди Сейде кёъщлщ тынчыбай.
• Менмин... Эшикти ач, Сейде!—деп щнщн бас чыгарып, чыдамсыздана айтты эшиктеги киши.
• Мен деген ким?—деди Сейде ого бетер кооптонуп. Терезеден четке жылып, дал болуп туруп калды.
• Ой, бул менмин, Сейде, ач, ач, эшикти!

     Сеиде терезеге дагы кадала калды да, бир убакта башын мыкчып эшикти кёздёй атырылып жщгщрдщ. Оозгу караъгы тамда шашкалактап илгичти таба албай сыйпалап, анан эшикти шарт ачып жиберип, астында турган немени щн катпай, мойнуна асыла кучактады.

• Энемдин баласы! Энемдин баласы!—деди ал кысталып шыбыраган щн менен, анан чыдай албай кетип, "Ысмайыл"—деп ёз атынан айтып кубанганынан ыйлап жиберди. Кудай мындай бербеспи, кудай берет деген ушу: аскерге кеткен кщйёёсщ аман-эсен кирип келбедиби! Мына, оозунан махорка жыттанып турбайбы. Боз шинелинин жакасы ёгёёдёй катуу экен.

     Бир нерседен корккондой Ысмайылдын денеси калчылдап, калтыраган колдору менен туш келди сылагылады.

• Тигиндей ичкери кирип туралы!—деди ал шыбырап. Сейдени босогодон нары тамдын ичине белинен кармап кётёрщп кирди.
• Яа!- Сейде эми эсине келгенсиди.— Ии, мен куруюн, энеме сщйщнчщ!...
• Чш!—Ысмайыл аны колунан кармай калды.- Шашпа, щйдё ким бар?
• Ёзщбщз эле, уулуъ бешикте!
• Кое тур, жщрёгщмдщ басып алайын! Кое тур!
• Кой энем таарынат...
• Кое тур, Сейде!

     Дагы эле кёргён кёзщнё ишенбегендей, Сейде Ысмайылга артылып, мойнунан бекем кучактады. Караъгыда алар биринин жщзщн бири кёргён жок, бирок кёргён-кёрбёгёндё эмне, кийиздей калын шинелдин астынан Ысмайылдын жщрёгщ ичтеги баладай туйлап, лакылдата урганын Сейде ансыз да сезип турду. Кщйёёсщнщн ысык-суукка туурулган берчтей катуу эриндерин тщшщндё эмес, ёъщндё ёпкщлёп жатты.

• Качан келдиъ? Такыр бошондунбу, —деди эсин жыйган Сейде, ёзщнчё эле боюн токтото албай энтигип турган Ысмайылдын иреъи тщнёрё тщшщп, шашып айтты:
• Жана стансадан тщштщм... Тура тур, мен азыр...

     Ал эшикке ашыгып чыгып кетти да, сарайга уурданып кирип, дароо эле кайра тартты. Колуна кармай келаткан мылтыгын сырткы щйдёгщ куурайдын астына сундуруп жиберди.

• Ал эмне?—деди Сейде.— Щйгё эле алып кирбейсиъби?
• Акырын! Унчукпа!
• А эмнеге?—деди Сейде капыстан таъ калып. Ысмайыл жооп берген жок. Сейденин колунан тартып:
• Жур, баламды кёрсёт!—деди.

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ЖАРАТКАН  ЧЫГАРМАЛАРЫ

1952-жылы    «Гезитчи Дзюйдо Ашым» аъгемеси.

1953-жылы   «Сыпайчы» аъгемеси.

1954-жылы    «Ак жаан» аъгемеси.

1955-жылы     «Асма кёпщрё» «Тщнкщ сугат» аъгемеси

1937-жылы   «Бетме-бет» повести.

1958-жылы   «Жамийла» повести.

1959-жылы   «Биринчи мугалим».

1951-жылы     «Кызыл жоолук жалжалым», «Бото кёз булак» аъгемеси.

1963-жылы     «Саманчынын жолу» «Тоолор жана талаалар».

1964-жылы   «Кызыл алма» аъгемеси.

1966-жылы   «Гулсарат» аъгемеси.

1968-жылы   «Атадан калган туяк» аъгемеси.

1970-жылы    «Ак кеме» повести.

1971-жылы     «Жоокерим», «Баласыменен жолугушуу» аъгемеси.

1973-жылы    «Фудзиямадагы кадыр тщн» пьесасы.

1975-жылы      «Эрте келгеп турналар» повести, «Манас атанын ак кар   кёк музу» очерки.

1976-жылы    «Дениз бойлой жорткоп ала дёбёт».

1983-жылы    «Кылым карытар бир кщн» романы.

1985-жылы    «Бахиана» повести.

1986-жылы    «Кыямат» романы.

1994-жылы    «Сакраттын акыркы тщнщ» аъгемеси.

1997-жылы    «Кассандра тамгасы» роман.

 

ЖЕТИШКЕН  СЫЙЛЫКТАРЫ

1963-жылы Лениндик сыйлыкка татыктуу болгон.

1967-жылы Эмгек кызылтуу ордени

1968-жылы СССРдин мамлекеттик сыйлыгына ээ болгон.

1971-жылы Ленин ордени.

1976-жылы Кыргыз ССРинин Токтогул атындагы сыйлыгына ээ болгон

1978-жылы Соц. эмгектин батыры деген наам алат.

1980-жылы Италиянын «Этрурия» сыйлыгы ыйгарат.

1983-жылы Париждеги Европа академиясын мщчёлщгщнё шайланат. Кыргыз ССРнин жазуучулар тёрагасы болуп шайланат

1984-жылы Эл достугу ордени

1985-жылы Джавахарлал Неруатындагы Эл аралык сыйлыктын лауреаты

1987-жылы Бщткщл дщйнёлщк илим жана искусство академиясынын академиги болуп шайланат, Польшалык «Жылмаюу» ордени

1988-жылы Чыгыш философия институнун сыйлыгы ыйгарылган

1997-жылы Кыргыз эл баатыры  
 
 
 
 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ЧЫЪГЫЗ  АЙТМАТОВ 
 

КЫРГЫЗ  РЕСПУБЛИКАСЫНЫН  БИЛИМ БЕРЩЩ МИНИСТИРЛИГИ

№9 И.В. МИЧУРИН ОРТО МЕКТЕБИ 
 
 
 

РЕФЕРАТ 

Тема: Чыъгыз Айтматов 

 
 

Даярдаган: 11 «Б» класс Абдыкарова Н.Н. 

Текшерген: Алиева З. Э. 

Октябрь айылы - 2010