История города Беларусии

     «Якi цудоỷны i прыгожы горад!» Небагата такiх куткоỷ у Беларусi. Не дзiỷна, што Мазыр успяваецца ỷ народных песнях i вершах мясцовых, зачараваных i ỷлюблёных у горад паэтаỷ». Гэтыя словы, сказаныя цудоỷным падарожнiкам, этнографам i пiсьменнiкам П.А. Шпiлеỷскiм амаль паỷтара стагоддзя назад, у поỷнай меры можна аднесцi да горада Мазыра i сёння. Шырока i свабодна раскiнуỷ ён свае прамысловыя i жылыя мiкрараёны па абодва берагi прыгажунi-ракi Прыпяцi на ỷзвышшах Мазырскай грады сярод Палескай раỷнiны. Чароỷная прырода беларускага Палесся надзялiла яго непаỷторным шармам. I гэты факт прызнаюць не толькi самi жыхары Мазыра, але i шматлiкiя госцi з iншых раёнаỷ Беларусi, блiзкага i далёкага замежжа. Такая ж дзiỷная, як i прырода, гiсторыя Мазырскай зямлi. Яна здзiỷляюча цiкавая старажытнасцю i багаццем.

     Мазыр па праву можа лiчыцца адным са старэйшых, калi не самым старэйшым, горадам Беларусi. На адным з пяцi старажытных паселiшчаỷ людзей, выяỷленых у межах горада, плошча якога складае амаль 40 кв.м, знойдзены археалагiчныя матэрыялы, чатырохтысячагадовай даỷнасцi. Але афiцыйны адлiк яго ỷзросту вядзецца з 1155 года ад Нараджэння Хрыстова, калi Мазыр быỷ упершыню ỷпамянуты ỷ вядомай старажытнай пiсьмовай крынiцы – «Аповесцi мiнулых гадоỷ». Тут быỷ зроблены запiс пра тое, што вялiкi кiеỷскi князь Юрый Даỷгарукi падарыỷ Мазыр i землi вакол яго чарнiгаỷскаму князю Святаславу Вольгавiчу. Адносна паходжання назвы «Мазыр» iснуе, па меншай меры, шэсць варыянтаỷ – як навуковага, так i легендарнага характару. Па адным з iх, найбольш рамантычным, паходжанне назвы горада адносiцца да старажытнаскандынаỷскага слова «Масур» - клён; у вольным перакладзе: «Горад пад клёнамi». Можна лiчыць, што назва горада ỷзялася ад цюрскага слова «мосар», гэта значыць пагорак (курган).

     Гандлёвы  щлях старажытнасцi «з варагаỷ у грэкi» - з Балтыйскага ỷ Чорнае мора, якi пралягаỷ i на Прыпяцi, даваỷ магчымасць тагачасным жыхарам горада паспяхова развiваць рамёствы i гандлёаыя адносiны с суседнiмi рэгiёнамi. Гэта садзейнiчала росту i умацаванню самаго горада. Але феадальныя спрэчкi ỷ старажытнай Кiеỷскай Русi XI – XIII стст., княжескiх межусобiц, не дазволiлi Мазыру дасягнуць значных поспехаỷ на эканамiчным i палiтычным узроỷнях. Асаблiва, калi мець на ỷвазе суседства такiх моцных, эканамiчна квiтнеючых пасяленняỷ, як Тураỷ (на захадзе), Кiеỷ (на паỷднёвым усходзе), Чарнiгаỷ (на ỷсходзе). Таму Мазыр i ỷваходзiỷ як невялiкае паселiшча ỷ склад Тураỷскага княства. Аднак гэта не выратоỷвала Яго ад разбуральных нападаỷ заваёỷнiкаỷ. Не раз паỷставалi над горадам дымы пажараỷ, не аднойчы цярпеỷ ён гвалтаваннi i рабаỷнiцтва. У 1174 годзе Мазыр быỷ захоплены лiтоỷскiм князем Скiрмунтам. Але сапраỷдны жах прынеслi на мазырскую зямлю татара-манголы. Горад двойчы разбураỷся iмi: у 1227 i 1241 гадах.

     У час кароткiх мiрных перапынкаỷ Мазыр, як казачная птушка Фенiкс, паỷставаỷ з попелу, адбудоỷваỷся ỷпартай працай сваiх жыхароỷ i, нягледзячы нi на што, працягваỷ жыць. Да 40-х гадоỷ XIV ст. Мазыршчына ỷвайшла ỷ склад Вялiкага княства Лiтоỷскага. Падпаỷшы пад яго уладу, пасля заключэння ỷ 1569 годзе Люблiнскай унii i ỷтварэння Рэчы Паспалiтай Мазыр становiцца яе часткай. У той жа час, займаючы пагранiчнае становiшча, ён неаднаразова пераходзiỷ з рук у рукi заваёỷнiкаỷ, што безумоỷна, згубна адбiвалася на яго развiццi. Насельнiцтва горада складвалася СА збеглых сялян, наёмнiкаỷ i невялiкай колькасцi гандляроỷ. На працягу XVI i XVII стагоддзяỷ у Мазыры iшла вострая барацьба праваслаỷнага насельнiцтва супраць каталiцтва i унiяцтва, узмацнення феадальнага прыгнёту.

     У гэты час Мaзыр працягвае развiвацца як гандлёва-рамеснiцкi цэнтр беларускага Палесся. Прыпяцкi щлях звязаỷ яго з Кiевам, Пiнскам, Брэстам, а праз гэтыя гарады – з Расiяй, Польшчай, Прыбалтыкай.

     Але ỷлада лiтоỷскага князя не магла адгарадзiць у поỷнай меры горад ад разбурэнняỷ, якiя зיяỷлялiся вынiкамi набегаỷ крымскiх татар у 1497, 1521 и 1534 гадах. Да гэтай навалы далучылася i другая. У 1536 годзе маскоỷская раць на чале з ваяводам Фёдарам Аỷчынам-Целяпнёвым-Абаленскiм захапiла i разбурыла горад, у тым лiку i Мазырскi замак, якi пачаỷ будавацца яшчэ ỷ канцы XIV ст. пры старасце Мiхаiле Гашным. Але горад i замак зноỷ паỷсталi з руiн у сярэдзiне XVI ст. Згодна з iнвентаром 1576 года, у Maзыры налiчвалася 350 дамоỷ, рынак з 44 каморамi (лаỷкамi), 5 цэркваỷ, шпiталь. Насельнiцтва горада складала каля 2 тысяч чалавек.

           28 студзеня 1577 года  кароль Рэчы Паспалiтай, ỷ склад якой горад уваходзiỷ з 1569 года, Стэфан Баторый падпiсаỷ грамату, па якой Мазыру прадстаỷлялася магдэбургскае права. Разам з гэтым гораду давалася асабiстая пячатка ỷ выглядзе арла з раскрытымi крыламi, якая затым, па волi караля Сiгiзмунда III Вазы, ператварылася ỷ1609 годзе ỷ гарадскi герб.

     У 1615 годзе даведзеныя да адчаю феадальным прыгнётам, свавольствам гарадскога войта, замкавай адмiнiстрацыi i арандатараỷ жыхары Mазыра, ỷзначаленыя бургамiстрам Жданам Мушам, Iванам Крыцкiм, Iванам Ваỷчком, шаỷцом Дарошкам, узнялi паỷстанне, якое з перапынкамi працягвалася да 1622 года, пакуль у рэшце рэшт каралеỷскi суд не вынес рашэнне на карысць мазырскiх мяшчан.

     Трэба адзначыць, што на працягу ỷсёй сваёй шматгадовай гiсторыi, звязанай з уваходжаннем Мазыра ỷ склад той цi iншай дзяржавы, горад нiколi не знаходзiỷся ỷ прыватным валоданнi i заỷсёды падпарадкоỷваỷся цэнтральнай ỷладзе. Гэта сведчыць аб тым, што Мазыр заỷсёды быỷ на асаблiвым рахунку ỷ гэтых улад.

     У 1648-1649 гадах мазыране актыỷна падтрымалi антыфеадальную нацыянальна-вызваленчую барацьбу ỷкраiнскага i беларускага народаỷ. Яны мужна змагалiся разам з казакамi атамана Мiхненкi ỷ час аблогi горада войскам польнага вiленскага ваяводы Януша Радзiвiла супраць польскай i лiтоỷскай шляхты. Але сiлы былi няроỷнымi. Захапiỷшы горад, Радзiвiл загадаỷ спалiць старажытны Мазырскi замак, якi ужо нiколi не аднаỷляỷся з той пары.

     Доỷгi час, амаль ад пачатку XIX ст., Мазыр развiваỷся вельмi марудна. Гэтаму садзейнiчалi няспынныя палiтычныя, ваенныя, сацыяльныя катаклiзмы ỷ межах Рэчы Паспалiтай. У 1698 годзе кароль Аỷгуст II выдаỷ спецыяльны Прывiлей на вызваленне горада ад розных пабораỷ «па прычыне быỷшых у iм разбурэнняỷ i ваенных спусташэнняỷ».

     Па  iнвентары 1724 года ỷ Мазыры налiчвалася 5 вулiц: Кiеỷская, Оỷруцкая, Свiдоỷская, Нагорная i Гончая. Унiзе ад Замкавай гары знаходзiлася рыначная плошча. У цэнтры горада былi пабудаваны ратуша, пякарня, канюшня, багадзельня, Нiкольская царква, царква св. Пятра, праваслаỷны жаночы кляштар з царквою св. Пятнiцы, царква св. Мiхаiла, касцёл, кляштар бернардзiнцаỷ. Насельнiцтва горада складала каля 1,5 тыс. чалавек.

     У 1793 годзе, ỷ вынiку другога падзела Рэчы Паспалiтай памiж Аỷстрыяй, Прусiяй i Расiяй, Мазыр зноỷ адыходзiць пад уладу Расiйскай iмперыi, з якой, як вядома, звязаны пачатковы перыяд ягонай гiсторыi. Становiцца ён павятовым цэнтрам Мiнскай губернii. У адрозненне ад iншых беларускiх гарадоỷ, тут вельмi нязначным быỷ уплыỷ каталiцтва. Мазыр быỷ падобны на невялiкi гарадок цэнтральнай Расii.

     У пачатку XIX ст. горад займаỷ плошчу 52 дзесяцiны (крыху боле 5 га), у iм налiчвалася 260 двароỷ, разам з акружаючымi яго засценкамi i фальваркамi насельнiцтва складала 2851 чалавек.

     У час Айчыннай вайны 1812 года ỷ Мазыры раскватароỷваỷся армейскi корпус пад началам генерал-лейтэнанта Эртэля, якога змянiỷ у лiстападзе гэтага ж года генерал Тучкоỷ II. У горадзе былi створаны вялiкiя iнтэнданцкiя склады. Уласна кажучы, вайна горад не вельмi кранула.

     Эканамiчнае развiццё яго праходзiць вельмi марудна; глухая застойнасць для яго характэрна, як i для ỷсiх яго  «сабратаỷ» Беларускага Палесся. У значнай ступенi тлумачыцца гэта аддаленасцю ад важнейшых гандлёвых шляхоỷ i адсутнасцю спрыяльных прыродных рэсурсаỷ. Мазыр у той час быỷ забудаваны ỷ асноỷным драỷлянымi дамамi, праỷда, даволi правiльнай i прываблiвай архiтэктуры ỷ рускiм стыле «з прымессю гатычнага i вiзантыйскага элементаỷ».

     Важнай  гiстарычнай падзеяй першай паловы XIX ст. на Беларусi было паỷстанне 1830-1831 гадоỷ: спроба аднавiць Рэч Паспалiтую ỷ межах 1772 года. На Мазыршчыне узброеныя дзеяннi з боку шляхты, якой кiраваỷ Ф. Кеневiч, адзiн з сыноỷ падкаморага Мазырскага павета А. Кеневiча, пачалiся ỷ чэрвенi 1831 года. Атрады паỷстанцаỷ былi разбiты царскiмi войскамi. Кiраỷнiк паỷстання вымушаны быỷ эмiгрыраваць у Польшчу.

     Паỷстанне 1863-1864 гадоỷ закранула Мазыршчыну эпiзадычна, тут не было ỷзброенных сутыкненняỷ, не стваралiся атрады паỷстанцаỷ, але тым не менш частка мясцовай шляхты падтрымала яго i рэха гэтых падзей адбiлася пэỷным вобразам на далейшай гiсторыi горада.

     У 1866 годзе ỷ Мазыры налiчвалася 4336 жыхароỷ, 4 праваслаỷныя царквы, каталiчны касцёл, яỷрэйская сiнагога i 2 малельныя дамы. Жылых дамоỷ было 502, складоỷ i лавак – 82, гораду належала 79 дзесяцiн зямлi. У гэты час тут працавалi рамеснiкi 23 прафесiй – 116 майстраỷ, 41 рабочы i столькi ж вучняỷ. I усё ж галоỷнымi заняткамi мазыран, як i жыхароỷ павета, былi земляробства i рыбная лоỷля. Акрамя гэтага, развiты былi лясныя промыслы: сплаỷ лесу, нарыхтоỷка дроỷ, смалакурэнне, выраб скiпiдару, збiранне ягад, грыбоỷ, бортнiцтва i г.д.

     Да  канца 70-х гадоỷ XIX ст. насельнiцтва горада значна павялiчылася i дасягнула 7843 чалавек. У Мазыры налiчвалася ужо 25 каменных i 1082 драỷляныя дамы, мелася тыпаграфiя, метэаралагiчная станцыя. Два разы ỷ год тут праводзiлiся буйныя кiрмашы: 6 студзеня i  6 жнiỷня. Прадметамi гандлю былi жывёла, лес, збожжа, рыба, смала, дзёгаць, паташ, скiпiдар i г.д. Гандлёвы абарот кiрмашоỷ складаỷ да 300 тыс. руб. З гэтай сумы 1/3 прыходзiлася на экспарт i 2/3 на iмпарт тавараỷ.

     Сапраỷднай бядой для тагачаснага Мазыра зיяỷлялiся пажары. Адзiн з iх адбыỷся 3 жнiỷня 1892 года, калi за некалькi гадзiн агонь знiшчыỷ поỷнасцю 5 i часткова 3 вулiцы з 15 iснаваỷшых у горадзе. Для барацьбы з вогненнай стыхiяй ỷ сярэдзiне 90-х гадоỷ было створана вольнае пажарнае таварыства.

     У гэтыя ж часы ỷ Мазыры адкрываюцца першыя прамысловыя прадпрыемствы: пiваварны завод – у 1885 годзе i запалкавая фабрыка «Маланка» - у 1895 годзе. З пачатку XX ст. узнiкаюць яшчэ некалькi прадпрыемстваỷ: цагляна-паперная фабрыка – у 1900 году, фанерная фабрыка «Прыма», цагляны завод, лесапiльны завод i некалькi паравых млынаỷ.

     У жнiỷнi 1899 года ỷ Мазыры была створана народнiцкая суполка «Працоỷная воля», якая праiснавала на працягу 30 месяцаỷ – да лютага 1902 года. Сярод актыỷных дзеячаỷ гэтай арганiзацыi народнiкаỷ можна вылучыць Канчара, Шпiлькевiча, Рабчанка, Мiнiшэỷскага, Радзевiча, Лютерэвiча, Лабаду, Цiхановiча, Васiлькоỷскага.

     У пачатку XX стагоддзя ỷ Мазыры пражывала 12300 чалавек, з якiх 4100 былi праваслаỷнага вераспавядання, 620 – каталiцкага, 7300 – iỷдзейскага, 70 – раскольнiкаỷ i 20 пратэстантаỷ. Па саслоỷях жыхары падзялялiся наступным чынам: 9890 мяшчан, 885 сялян, 315 купцоỷ, 205 дваран. У горадзе налiчвалася 1210 жылых пабудоỷ, у тым лiку каменных – 102, драỷляных – 1015. Асвятляỷся горад 50 газавымi лiхтарамi. Тут мелася 24 тракцiры i 8 пiỷных лавак. На мазырскую прыстань штогод прыбывала 100 тыс. пудоỷ хлебных грузаỷ, адпраỷлялася 800 тыс. пудоỷ лясных грузаỷ. Даход горада складаỷ 21,5 тыс. руб. у год.

     17 кастрычнiка 1905 года, ỷ час першай буржуазна-дэмакратычнай рэвалюцыi, ỷ Мазыры быỷ створаны рэвалюцыйны камiтэт на чале з Г. Круцiкавым – так званая «Мазырская рэспублiка». Яна праiснавала 9 дзён. Кiраỷнiкi гэтай «рэспублiкi» (усяго 7 чалавек) па прыгаворы выязной сесii Вiленскай Судовай палаты ад 10 сакавiка 1908 года былi асуджаны да розных тэрмiнаỷ катаржных работ.

     З пачаткам Першай сусветнай вайны  мяняецца жыццё Мазыра: мабiлiзацыя мужчынскага насельнiцтва ỷ армiю, перавод выпуску прадукцыi прамысловых прадпрыемстваỷ для патрэб фронту, спад, а затым уздым рэвалюцыйных настрояỷ у грамадстве. У пачатку вайны праз Прыпяць былi перакiнуты два масты: развадны драỷляны, якi замянiỷ iснаваỷшую дагэтуль паромную пераправу, i чыгуначны, якi iснуе да гэтага часу. У 1916 годзе фронт наблiзiỷся да Мазыра i тэрыторыя Мазырскага павета становiцца тылам 3-й рускай армii, якая трымала абарону супраць немцаỷ памiж Баранавiчамi i Пiнскам.

     Лютаỷская i Кастрычнiцкая рэвалюцыi 1917 года змянiлi няспешнае правiнцыяльнае жыццё Мазыра. Ужо ỷ пачатку сакавiка былi праведзены выбары ỷ Саветы. Пачала выходзiць газета «Известия Мозырского Совета Рабочих и солдатских депутатов».

     Пасля Кастрычнiцкага ỷзброенага паỷстання ỷ Петраградзе i звяржэння Часовага ỷраду 11 лiстапада 1917 года ỷ горадзе быỷ створаны Ваенна-рэвалюцыйны камiтэт на чале з бальшавiком Паỷлавым – салдатам 530-га Васiльсурскага палка. VI зיезд сялян, што адбыỷся 22-23 снежня, прызнаỷ ВРК адзiнаю ỷладаю ỷ павеце.

     У канцы лютага 1918 года Мазыр i павет  былi акупаваны кайзераỷскiмi войскамi. На Мазыршчыне разгарнулася партызанская барацьба, ỷ горадзе дзейнiчала падполле. 18 снежня 1918 года Чырвоная Армiя вызвалiла горад ад акупантаỷ. 23 снежня была створана гарадская камсамольская арганiзацыя.

     1919 год быỷ не менш цяжкiм. Кароткiя мiрныя перадышкi змянялiся жорсткiмi баямi з пятлюраỷцамi, белапалякамi, шматлiкiмi бандамi, якiя бясчынствавалi ỷ гэтых краях.