ГАЖ түсінігі және пайда болуы

Mapinfo бағдарламасы. MapInfo – қолданбалы геоақпараттық жүйе, ол келесі жұмыстарды іске асыруға арналған: - карталарды құрастыру және оларды өңдеу; - карталарды безендіру және оларды көзбен шолу; - тақырыптық карталарды құру; - графикалық және семантикалық ақпаратты кеңістіктік және статистикалық тұрғыда талдау; - геокодтау; - мәліметтер базасымен жұмыс жасау, соның ішінде ODBC бойынша карталарды принтер/плоттер немесе графикалық файлдардан шығару.

MapInfo-дағы  мәліметтер карталар, диаграммалар  мен кестелер түрінде де қарастырыла  береді және қандай да бір  кесетедегі мәліметтерді өзгертсе, ол басқаларын да толығымен  қамтиды. Географиялық ақпараттық  жүйелердің ішіндегі MapInfo ең қолайлысы. Себебі MapInfo- да адам мен компьютер  арасындағы қарым-қатынас өте  жақсы дамыған. Онда картографиялық  және семантикалық берілгендермен  жұмыс істеу өте ыңғайлы. MapInfo БҚБЖ құрастырылған түрде жұмыс  істейді. Ол DBF, XLS, ASCEL форматындағы SQL сұраныс  файлымен және Oracle, Sybase, ODBC серверіндегі  берілгендермен жұмыс істейтін SQL , Data link- пен жұмыс істейді. Arc link көмегімен Arc /info мәліметтерін алмастыруға  болады ал, Universal Translator көмегімен  келесі қатарда берілген форматтарды  сипаттауға және экспорттауға болады: MapInfo mid / miff, ESRI, Shape, Intergraph / Micro station Design, AutoCAD, dwg/ dxf. [3]

 

          3 Зайсан қаласының картасын тіркеу

 

 

Барлық жұмыс негізгі Географиялық ақпараттар жүйесімен, яғни MapInfo Professional 7.5 орындалады.

MapInfo растр бейнелерінің келесі түрлерімен жұмыс істейді:

- ақ-қара бейнелер: әрбір  пиксель қара және ақ нүктеге. Мұндай бейнелер MapInfo-да аз орын алады және өте тез оқылады және көрсетіледі;

- жарты түсті бейнелер: әрбір пиксельде қараның, ақтың  және сұр түстің бір түсін  болады;

- түрлі-түсті бейнелер: берілген  бейненің палитрасында бар әрбір  пиксель түстердің біреуін ғана  бейнелейді.

MapInfo келесі форматтармен жұмыс істеуге рұқсат береді:

- файл аты. GIF (Graphics Interchange Format),

- файл аты.JPG (JPEG format),

- файл аты.TIF (Tagged Image File Format),

- файл аты.PCX (Soft Paintbrush),

- файл аты.BMP (Windows Bitmap),

- файл аты. TGA (Targa),

- файл аты. BIL (Spot спутниктік фотосуреттер),

Берілген растр Зайсан ауданының бейнесі.

 

 

Сурет 1. Берілген растр Зайсан ауданының бейнесі.

 

 

 

Нұсқа бойынша берілген Зайсан қаласының растр бейнесін тіркеу және ашу: Растр бейнесін (карта немесе түсіріс) ашу үшін ФАЙЛ менюынан Открыть таблицу командасын таңдап аламыз. Сол кезде диалог терезесі пайда болады.

Открыть көмегімен файл түрін – Растр таңдап, файл атын көрсетіп ашамыз. Содан кейін экранда тағы бір диалог терезесі пайда болады, ол бейнемен жұмыс істеу режимін таңдап алуға көмектеседі: Показать немесе Регистрировать.

Показать – бейне карта терезесінде координаттың шартты жүйесі түрінде көрсетіледі.

Регистрировать – бейнені тіркеу үшін орындалады, яғни таңдап алынған координаттар жүйесінде бейнеге үш нүктеден аз емес координаттар беруді

Растр бейнесін тіркеу үшін бейнені ашқан кезде Регстриацияны таңдап алу керек немесе тіркелмеген бейнені ашып, басты менюда ТАБЛИЦА-ны таңдап аламыз да Растр>Регистрация деп аламыз. Сол кезде “Регистрация изображения” диологты терезесі пайда болады. (сурет 5)

Бейнені тіркеу үшін келесі операцияларды орындау керек:

- бейнеде тірек нүктелердің  жиынтығын анықтау керек. Тірек  нүктелердің растр бейнелері  мен картада тез табу үшін  ашық түстермен болу керек. Тірек  нүктелерін көбіндке координаттар  торларының қиылысуынан, егер ол  жоқ болса көшелердің қиылысуынан, егістіктің бұрыштарынан, жолдардың  қиылысуынан және т.б. алуға ыңғайлы  болады.

- MapInfo-ға тірек нүктелері жайлы ақпарат енгізу керек.

- ең жақсы тіркеудің  қорытындысын алу үшін тірек  нүктелерінің саны жоғары болу  керек және олар бүкіл растр  бейнесінде көрсетілуі керек. Бір  растр телімінде бірнеше нүкте  көрсетпеу керек.Берілген тілімге  тіркеу нақты болу керек, ал  қалған бейненің бөліктеріне  қателік өсе береді. Егер қателік  үлкен болған жағдайда  MapInfo тірек нүктелердің орнын өзгерте алады немесе жаңа тірек нүктелерді қосуға мүмкіндік береді.

Растр бейнесін тіркеу кезінде курсорды тірек нүктелеріне тура қоюдың маңызы зор. Егер тірек нүктелерң дұрыс орналасқан болса, MapInfo растр бейнесін бұрмалауынсыз көрсетеді. Векторлық мәліметтер қабаттасқан кезде MapInfo, растр және векторлық қабаттардың дұрыс орналасуы үшін векторлық ақпараттарды өзгерте алады.

Ең бірінші картографиялық проекция және өлшем бірліктері таңдап алынады. Содан кейін тышқан курсорымен бейненің нүктесіне көрсетеді. Сол кезде нүктеге координаттар  (картада өлшенген немесе басқа қайнар көздерден алынған ) енгізетін “Добавить опорную точку” диолог терезесі пайда болады. Нүкте бейненің терезесінде көрсетіледі. Картаны тіркеу үшін көп дегенде үш тірек нүктелерін енгізу керек ; егер проекция бейнесі белгісіз болса, онда нүктелер саны көп болуы керек. Жаңа растр бейнесін тіркеу кезінде “Регистрация изображения”диолог терезінде тіркеудің қателіктерін көрсетен тірек нүктелердің маңызы көрсетіледі. Бейнені нүктенің нақты жағдайымен Х және У берілген кооррдинаттарының айырмасы қателік болып саналады. Қателіктің маңызы аз болуы өте маңызды. Біздің жағдаймызда қателік 3 тен кем болуы шарт. Тіркеудің үлкен қателіктері кезінде векторлық және растрлық қабаттарды қоса атқарғанда ауытқулар пайда болады. Сол үшін тірек нүктелердің координаттарын көрсеткен кезде ең жоғарғы дәлдікті алу үшін бейнені үлкейту керек (+ батырмасы).

 Растр бейнесінің тіркеуін  бір рет қанга орындайды. Ары  қарай бұл ақпарат tab. Кеңейтілген файлда сақталынып тұрады.

MapInfo бағдарламасымен жұмыс істеу үшін берілген растрды тіркеп алу керек. Ол үшін MapInfo бағдарламасын жүктеп, Таблицу түймесін басу.

 

 

Сурет 2. MapInfo бағдарламасын ашқандағы терезе

 

Ашылған терезеде растр адресі жіне форматы таңдап алынады. Регистрация таңдалады.

 

Сурет 3. Тіркеу немесе көруді таңдау терезесі

 

Шыққан терезеден ең бірінші проекция түрі, өлшем бірлік енгізіледі. Растр бойынан 4 нүкте таңдап, координаталарын жазамыз. Жаңа нүкте белгілеу үшін Новая, жою үшін Удалить басу керек. Ощибка бөлімінде қателік мөлшері көрсетілген. Қателіктің кесілген мөлшері 3 санынан аспауы тиіс.

 

Сурет 4. Растрды тіркеу терезесі

 

 

Сурет 5. Нүкте координаталарын жазу терезесі

 

Егер шыққан қателік шартқа сай келсе, ОК түймесімен жалғастырамыз. Шарт бойынша қателік 3-тен аспауы керек.

 

 

 

 

Сурет 6. Тіркелген растр көрінісі

 

           3.1 Зайсан қаласының қысқаша сипаттамасы

 

 

Сауыр тауын бойлау өтіп, оның етегінде «Кішкене тау»сайлары арқылы Зайсан ойпатына құлай ағатын көп өзендердің бірі «Жеменей»деп аталады. Осы ну орманда Жеменейдің жоғарғы саласында 1830-1840 «Джеменей»деп аталған. 1830 жылдар шамасында географ-геодезист Мяковский Ертістің Шығыс тұсында пост (күзет орны) орнатуға ұрымтал да қолайлы мекенді белгілеу үшін зерттеуге келеді. Оны Базарка бекетінен руы Таукен Сәрменұлы Сырымбай бастап келеді. Қаланың Зайсан атауы 1864-1868 жылдар аралығы, ресми мұрағат деректерінде осы екі аралық көбірек кездеседі. 1903 жылы Санкт-Петербургтен А.Ф.Дербиен баспаханасынан шыққан географиялық энциклопедияның 18 томында «Зайсан қаласының іргетасы 1868 жылдары қазіргі уезд жерінің көп бөлігі Россияға қараған кезде салынды»,-деп көрсетілген. Ал 1864 жылы Зайсан қаласына станция аталған яғни патша үкметі Л.Ф.Баков деген инфантерия генерао-майоры бастаған әскери құрамаға қамал салу тапсырысымен мұнда бекініс болып көтерген. Қазақ даласынан Қытай, Тибет, Синзянға жүн, тері, мал, ағаш тағы басқа да шикізат, ал ол жақтан мата , киім-кешек, қол өнер бұйымдары Зайсан кедені арқылы өткендіктен маңызы арта түсті. Ауданның жер көлемі: 1 миллион 43 мың гектар. Өлкеге 42 ірі елді – мекен қарайды. Сондай-ақ, Зайсан қаласының әкімшілігі мен 8 ауылдық әкімшілік қамтылған. Зайсан қаласы – ауданның әкімшілік  орталығы болып саналады. 1993 жылы Қалалық Кеңес  таратылып,  «Зайсан қала әкімі Мемлекеттік мекемесі» болып өзгертілді. «Ақынның хаты өлмейді, жақсының аты өлмейді » дейді дана халқымыз. Өмірдің өзі дәлелденген ақиқат. Тарихы әріден басталатын біздің Зайсан өңірінде де халықтың  құрметіне, қошеметіне бөленген талай ізгі жақсылар өткен. Мәселен, күркіреп күндей өткен соғыс кездері.

Жалпы, аудан өміріндегі ең ауыр жіне жауапты болған кезең – Ұлы Отан  соғысы жылдары болды. Майданға – 6569 және еңбек армиясына – 1099  Зайсандықтар аттанған. 2595 адам майданда қаза тапты, 238 госпитальда жарадан өлді, 1339-ы хабар – ошарсыз кетті, 175 адам әр түрлі аурудан қайтыс болды, 3 адам неміс тұтқынында қаза болды. Басқалары жараланып, мүгедектікке душар болып, аман - есен  туған елге оралды. Қазіргі қалада қалған соғыс ардагерлері 29. [4]

 

3.2 Шартты белгілер классификациясы

 

 

Қиылысу жүйелері мен геокеңістік ақпараттың кодтауы ГАЖ және картографиялық ақпаратты автоматты жүйесін қңдеуге қолдану үшін арналған.

Бұл жүйелер кейбір формальды тілдерге оларды арықарай жазу мақсатында жергілікті жердің объектілері жайлы геокеңістік мәліметтерінің шағын көрнісін алу үшін арналған. Массив мәліметтерінде керек ақпаратты тиімді іздеу мүмкіндігімен қамтамасыз ететін және әрбір модельденген объекті мен оның атрибутынның идентификациясы бұл жүйелердің басты функционалды мәні болып есептеледі. Геокеңістік ақпараттың кодтауы іздестіруді жеңілдетеді және сақталатын, табысталатын және өңделетін мәліметтердің көлемін қысқартады.

Классификация кезінде табиғи немесе жасанды шыққан жері жергілікті жердің элементінің объект ретінде қабылданады. Геометриялық сипаттамадан басқа, яғни жергілікті жерде кеңістікті орналасуы және де мағыналы сипаттамалар олар объектілердің функционалдық, техникалық және табиғи сапалары жайлы ақпаратты көрініс етеді.

Объектілер әртүрлі категорияларда қарым-қатынаста бола алады және сол уақытта өзара қиын ара қатынаста бола алады, мысалы, бағыныстылықтың иерархиялық құрылысын құру. Мысалы, объектілер өзендер(гидрография элементі), темір жолдар, автомобиль жолдары, көшелердің орталық сызықтары (көлік желілер элементі),  және т.б. бола алады. Автомобильдік жолдар өзара әртүрлі көптеген класстарға,  әр түрлі белгілерге (мағынасы, қадамы, қозғалыстың сызық сандары, жол қабатының түрі және т.б.) топтастырылады. Мысалыға келтірілген белгілер бойынша бірнеше классификация жүйелерін құруға болады. Қандай белгілер шын мәнінде елеулі, жоғарыда аталған белгілер  негізінде  бірнеше классификациялық жүйе құрастыруға болады.

 

 

 

 

2 Кесте 

Зайсан қаласының шартты белгілер классификациясы

 

№	Топографиялық картаның атауы мен мінездемесі		Масштаб 1:2000
	Құрылыстар, ғимараттар мен олардың бөлшектері
1	Отқа төзімді тұрғын үй құрлыстары(кірпіш, тас, бетон, шлакты және т.б.) 1)  бірқабатты		1)
2	Отқа төзімсіз тұрғын үй құрлыстары (ағаш, сабан, саз, балшықты) 1)бірқабатты		1)
3	Тұрғын емес және отқа төзімсіз құрлыстар 1) бірқабатты		1)
	Жолдар
4	Асфальтты жол
	Қоршаулар
5	Ағаш қашалар   тұтас қақпасымен
	Жер бедері
6	Горизонтальдар   1) негізгі горизонтальдар   2)  қосымша горизонтальдар   3) ойпаттардың нұсқау көрсеткіштері (бергштрихтар)   4) горизонталь жазулары (м)		1) 0,12-0,15     2) 0,12-0,15   3)     4)
7	Биіктік белгілері		342.7
	Өсімдік жамылғысы
8	Жеке тұрған ағаш
9	Терек
10	Терек орманы
	Геодезиялық пункттер
11	Координаталық сызықтардың қиылысуы
	Су көлігі мен сумен қамтамассыз етудің гидротехникалық объектілері
12	Су колонкасы
13	Труба арқылы өтетін каналдар, арықтар
	Өндіріс объектілері, коммуналды және ауылшаруашылық объектілері
14	Діңгектегі әлсіз кернеудің электр байланыс тізбегі
15	Жерасты коммуникацияның люкті құдықтары   1) белгілеу бойынша бөлінбеген	1,5 P
16	Діңгектегі жоғарғы кернеудің электр байланыс тізбегі
17	Діңгектегі электр шамдары	BC
	Жазу шрифтерінің үлгілері
18	Топографиялық объектілердің сандық мінездемесі   Биіктік белгілері	271.8   93.5
	Қысқартылған сөздер
19	Асфальт, асфальтбетон (жолдар салынған материалдар)	А

 

         4 Қабатты картографиялау. Қабаттарды басқару

 

 

Компьютерлік Карта қабаттардан тұрады. Бір-бірінде жатқан қабатты түссіз пленка сияқты көрсетуге болады. Әр қабат әр түрлі ақпарат түрін құрайды: аудандар, нүктелер, сызықтар, мәтіндер; ал бәрін бірге қосқанда Картаны құрайды.

Мысалы, мұндай қабаттары бар қаланың немесе ауылдың картасы болуы мүмкін: Қаланың немесе ауылдың шекарасы, жолдары, үйлері, жер телімдері, құдықтар және т.б. MapInfo не бір, не екі немесе барлық қабаттарды бірақ көрсете алады.

Қабаттардан картаны құрсақ, әр қабаты жеке-жеке оны жөндеуге, жаңа қабат қосуға немесе қабатттарды өшіруге немесе орын ауыстыруға болады.

 Ең алдымен алғашқы  қабатты құру үшін «Операциялар»панелінде «Қабаттарды басқару»-ды («Управление слоями») таңдау қажет. Содан соң «Қабаттарды басқару»сұхбат терезесі пайда болады (сурет 8). Косметикалық қабат үшін «Салу»белгісінің астына флажокты орнатып, ОК батырмасын басамыз. Осы істелген операциялар нәтижесінде «Пенал»панелі пайдалану үшін белсенді болады. Енді бірінші қабатты салуға кірісеміз. Ол үшін «Пенал»панелінде өзімізге қажетті обьектіні таңдаумыз қажет (элипис,тіктөртбұрыш, сызық, тұйық немесе тұйық емес полигон және т.б.)

 

4 Кесте

«Қабаттарды басқару» сұхбат терезе

Қабат құрамы	Сипаттау
Көрінетін (Видымый)	Әр қабат өз бетінше көрінетін болады. Қабат көрінбеу үшін «Видымый» бағанасында флажокты алып тастау керек.
Өзгертілетін (Изменяемый)	Барлық қабаттар өз бетінше өзгертілмейді. Яғни, берілген қабаттың обьектілерін өзгертуге болмайды, мысалы жаңа обьект құруға, өшіруге немесе түрін өзгертуге болмайды. Қабат өзгертілуге болу үшін осы бағанаға флажокты қосамыз.
Қол жетімді (Доступный)	Барлық қабаттар өз бетінше қол жетімді бола алады. Яғни, бір ғана таңдау құрал-сайманын қолдана отырып картада обьектіні таңдауға болады.Қабатты қолжетімсіз ету үшін «Доступный» бағанасында флажокты өшіру керек.
Жазу (Подпись)	Қабатты автоматты жазу режимін қосу үшін соған сәйкес флажокты қосу керек. Автоматты жазудың баптауын өзгерту үшін «Подписи» бағанасында қабатқа арналған флажокты өшіру керек.