Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қолданылатын халықаралық-құқықтық құралдар.Пара беру

  Көне заман тарихына көз жүгіртетін болсақ, алғашқы және ерте таптық қоғамдарда абыздарға, көсемдерге, әскербасыларына олардың көрсеткен көмегі, қызметі үшін төлемақы беру әдеттегідей норма болып қабылданғаны мәлім. Жоғары шенде тұрған басшылар қарамағындағы төменгі шендегі қызметкерлердің белгіленген бір төлемақыға риза болғанын талап ете бастады, яғни олар белгілі бір көлемде жалақы алатын болды. Ал төменгі шендегі қызметкерлер лауазымдық міндеттерін орындау барысында көрсеткен қызметі үшін жасырын түрде қосымша төлем талап еткен. Біздіңше осы құбылысты сыбайлас жемқорлықтың алғашқы белгілері деп қарастыруға болады.

Антик қоғамы (көне грек қала-мемлекеттер, республикалық  Рим) тарихының ерте заманында кәсіби мемлекеттік шенеуніктер болмаған, сондықтан сыбайлас жемқорлық құбылысы да жоқтың қасы еді. Бұл құбылыс антик  қоғамы құлдыраған дәуірде кең өріс ала бастады. Осы кезде рим құқығында «corrumpire» деген термин пайда болып, «бүлдіру», «біреуді сатып алу» деген мағынаны білдіріп, билікті асыра пайдаланушылық жағдайы болған кезде қолданылған. Мемлекет неғұрлым орталықтандырылған болса, соғұрлым азаматтардың мемлекеттік деңгейдегі істі өз бетінше шешуі шектеулі болады, осыған орай төмендегі және жоғарыдағы шенеуніктер қатаң қадағалаудан босағысы келген адамдардан жасырын түрде пара алып, сөйтіп заңды бұзушылыққа жол беріледі. Сыбайлас жемқорлықтың осындай «төзімді нормасы» әсіресе өндірістің азиялық тәсілінде байқалады. Сөйтіп, Артхашастраның авторы сараң шенеуніктердің мемлекеттік мүлікті талан-таражға салудың 40 тәсілін көрсеткен.

  Сыбайлас жемқорлықтың жаңа қарқынмен кең өріс алуы ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басына келеді. Бір жағынан, іс-шараларды мемлекеттік реттеу дәрежесі көтеріліп, осыған орай шенеуніктердің билігі күшейе түсті. Екінші жағынан, ірі кәсіпкерлік пайда болып, олар өз мақсатына жету үшін «мемлекетті сатып алуға» кірісті. Дамыған елдерде (Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Батыс Еуропа елдерінде) саяси партиялардың маңызы өскен сайын партиялық сыбайлас жемқорлық кең етек ала бастады. ХХ ғасырдың екінші жартысында «үшінші әлем» елдері саяси дербес ел болып дамыған кезде, олардың мемлекеттік аппараты алғашқы кезден бастап сыбайлас жемқорлық жолына түскен еді. «Үшінші әлем» елдерінде «төменнен жоғары жаққа қарай» сыбайлас жемқорлық түрі кездеседі, бұндай жағдайда парақор басшы өз кінәсін мойындамай, қарамағындағы қызметкерлерді жазаға тартады. Сондай-ақ «жоғарыдан төменге қарай» сыбайлас жемқорлық түрі де болған, бұндай жағдайда жоғары қызметте тұрған шенеуніктер ашық түрде пара алып, алған парасымен қарамағындағы қызметкерлермен жартылай бөліскен (сыбайлас жемқорлықтың осындай жүйесі Оңтүстік Кореяда байқалады). «Үшінші әлем» елдерінде (Филлипинде, Парагвайда, Гаитиде, Африканың кейбір елдерінде) клептократиялық тәртіп орнаған, бұл елдерде сыбайлас жемқорлық барлық әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынасты қамтыған және пара бермесе ешбір іс орындалмайды. 1990 жылдары сыбайлас жемқорлық мәселесі аса өзекті мәселеге айналды. Осы кезде бұрынғы социалистік елдерде сыбайлас жемқорлық аса үлкен қарқынмен дамыды.

Қорыта  келе айтатынымыз, ХХ ғасырда сыбайлас жемқорлықтық қарым-қатынастың даму үдерісі мынадай:

- сыбайлас  жемқорлықтың түрі мен формасы  көбейе түсті.

- ауық-ауық  түрдегі сыбайлас жемқорлық жүйелі  түрдегі сыбайлас жемқорлыққа  айналды.

- биліктің  төменгі сатысында орын алған  сыбайлас жемқорлық биліктің  жоғарғы сатысында кездесетін, одан әрі халықаралық сыбайлас жемқорлық сипатына ие болды 
 

1.3 Парақорлыққа делдал болу.

  Парақорлыққа делдал болудың  объектісі және оның қылмыстың  заты толық түрде пара алудың  объектісі мен қылмыс затымен  ұқсас болып келеді.(311-бабы талдануын  қараңыз)

   Парақорлыққа делдал болудың  объективтік жағы екі нысанымен  сипатталынады:

 а)пара  алушыға және пара берушіге  пара алу мен беру туралы  олардың арасындағы келісімге  қол жеткізу;

 б)пара  алушыға және пара берушіге  пара алу мен беруді іске  асуға жәрдемдесуі.

    Парақорлыққа делдал болу осы  екі нысанның белгілерімен не  болмаса беркінің болуымен де  сипатталады.

    Пара алушы мен пара берушінің  параны беруі және оның алынуы  туралы келісімге келуі белгілі  бір сөз байласу,кездесулер,келісімдік  сөз алысуы,осы делдал арқылы жүзеге асырылады.

    Парақорлыққа делдал болудың  нысандары қылмыстың аяқталуы  белгілеріне байланысты айырмашылықтарға  ие болып отыр.Делдал болудың  бірінші нысаны бойынша,пара алушыға  және пара берушіге пара алу  мен пара беру туралы олардың арасындағы келісімге қол жеткізген сәтінен  қылмыс аяқталынған деп есептелінеді.Сонымен қатар ,пара беруші,пара алушыға пара бергендігі не болмаса бермегендігінің маңыздылығы ескерілмейді.

  Парақорлыққа делдал болудың  екінші нысаны бойынша-пара алушыға және берушіге пара алу мен беруін іске асыруға жәрдемдескен сәтінен,яғни параны алғаннан бастап қылмыс аяқталған болып ескерілінеді.^[4]

  Парақорлыққа делдал болуда,параны  алуға немесе беруге  қатысушыдан  айырмашылығын білуіміз қажет."Делдал" яғни сөздің мазмұны бойынша пара беруші немесе пара алушымен тікелей қарым-қатынасқа түсіп өзара келісімге келтіруші ретінде көрінеді.Қатысушы,пара беруші немесе пара алушының жағынан шығатын адам."Парақорлық үшін жауапкершілік жөніндегі заңдарды соттардың қолдану тәжірибесі туралы",ҚР Жоғарғы Соты Пленумы 1995 жылғы 22 желтоқсандағы №9 қаулысында параны беруді немесе алуды ұйымдастырып,бұған біреуді итермелеген немесе параны алуға,беруге көмектесуші болған әрі бір мезгілде делдал міндетін атқарған лауазымды немесе басқа адам параны беруге немесе алуға қатысқаны үшін жауапқа тартылады.Мұндай қатысушының әрекетін саралау жөніндегі мәселе оның пиғылына,пара берушінің немесе пара алушының қайсысының мүддесі үшін,кімнің жағында болғанына қарай шешілуі тиіс.Мұндай жағдайда оның әрекетін парақорлыққа делдал болу үшін жауапкершілік берілген бап бойынша қосымша саралаудың қажеті жоқ деп белгілеген.

   Парақорлыққа делдал болудың  субъективтік жағы тікелей қасақаналық:яғни  кінәлі адам пара алушыға және  пара берушіге пара алу мен беру туралы олардың арасындағы келісімге қол жеткізуді немесе іске асыруға жәрдемдесуді ұғынады және соны жасауды тілейді.

   Қылмыстың субъектісі болып-қандайда  болмасын 16 жасқа толған адам  танылады.

Аталған баптың екінші бөлігі-парақорлыққа делдал болудың дәрежеленген түрін қамтиды.Әлденеше рет немесе ұйымдасқан топ немесе адам өзінің қызмет жағдайын пайдалана отырып жасаған әрекеттері.^[5]

    Әлденеше рет немесе ұйымдасқан  топтың түсінігі туралы ҚК 11,31, және 311,312-баптарын талдауын қараңыз.Парақорлыққа делдал болуда адам өзінің қызмет жағдайын пайдалана отырып жасауы,субъектінің парақорлыққа делдал болудағы өзінің қызметтегі құзыреттігі мен өкілеттігімен жасалды деп танылады.Парақорлыққа делдал болуда,адамның өзінің қызмет бабымен ұйымдағы не басқада орындардағы басқару қызметтерімен байланыссыз болуы,қажет жағдайына пайдалана отырып жасалды деп танылмайды.

   Тәжірибеде жасалған парақорлыққа  делдал болудың белгілерін кездестіруімізге  болады.Егер адам пара берушіден  ақша немесе басқа құнды заттарды  лауазымды адамға пара ретінде беру үшін алып,бірақ апарып беру оның ойында болмай өзі пайдаланса оның жасаған әрекеті алаяқтық ретінде саралануы тиіс деп белгіленген.Жалпы алаяқтық өзінің әлеуметтік мәні бойынша жасалған парақорлыққа делдал болудан елеулі айырмашылықтарға ие.Жалған парақорлыққа делдал болу кезінде субъекті мүлікке алаяқтық ретінде ие бола алмайды,керісінше,басқа адамды пара беруге тартады немесе пара беруге көмектеседі.Осыған байланысты жалған парақорлыққа делдал болушы пара берудегі айдап салушы немесе көмектесуші ретінде саралануы қажет.Жалған парақорлыққа делдал болушыға параның затын берген адамның әрекетін пара беруге оқталғандық деп айтамыз. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

II.Сыбайлас жемқорлыққа қасрсы қолданылатын халықаралық-құқықтық құралдар.Пара беру.

2.1Сыбайлас-жемқорлықпен күрестің негізгі қағидалары.

Сыбайлас-жемқорлықпен күрестің негізгі қағидалары:

 -Баршаның заң және сот алдында теңдігі.Бұл қағиданы сақтау және жүзеге асыру сыбайлас-жемқорлықпен күресте өте маңызды. Өкінішке қарай, заңнаманы таңдап қолдану өте жиі кездеседі, ондайда заң біреу үшін бар, басқалар үшін жоқ. Жеке соттар, мемлекеттік қызметшілер, құқық қорғау органдарының қызметкерлері сондай-ақ сыбайлас-жемқорлыққа беттелген. 
Бұл қағиданың сақталуының кепілі азаматтардың өздерінің белсенділігі болып табылады—сыбайлас-жемқорлық үдерістерді БАҚ-та жариялау, оның ішінде БАҚ, бұқара өкілдерінің сот үдерістерінде болуы;

 -өтініштерді прокуратураға, экономикалық және сыбайлас-жемқорлық қылмыспен күрес жөніндегі Агенттікке және басқа құқық қорғау органдарына беру;

 -Мемлекеттік органдар қызметінің нақты құқықтық тәртібін, заңдылығын және осындай қызметтің жариялылығын, оған мемлекеттік және қоғамдық бақылауды қамтамасыз ету.;

 Заңға  сәйкес аталған қағидалар:

 -мемлекеттік функцияларды орындауға өкілетті;

 -лауазымды, сондай-ақ олардың қатарына жататын басқа адамдардың құқықтарын және еркіндігін ҚР Конституциясының 39 бабы 1 тармағына сәйкес шектеу;

 -жеке және заңды тұлғалардың бұзылған құқықтары мен заңды мүдделерін қалпына келтіру, сыбайлас-жемқорлық құқық бұзушылықтың  
зиянды салдарын жою және алдын алу:

 -сыбайлас-жемқорлық құқық бұзушылықпен күреске ықпал жасайтын азаматтардың жеке қауіпсіздігін;

 -кәсіпкерлік қызметке бақылау жасайтын жеке және заңды тұлғаларға мемлекеттік реттеу өкілеттігін беруді болдырмау.

  Сыбайлас-жемқорлық бірталай экономикалық заңдардың іс-әрекетін төмендетеді және әлемдік қауымдастық алдында елдің беделін түсіреді, оған тиімді шетел инвестиция жолында басты кедергі болып табылады.Адал және әлеуметтік бағытталған бизнес нарықтан ысырылады, себебі сыбайлас-жемқорлық мұндай бизнесті тиімсіз етеді.

   Сыбайлас-жемқорлық әсіресе мемлекеттік билік органдарында қауіпті. Мұндай жағдайда ол биліктің монополиясын, мемлекеттік қызметшілердің шешім қабылдау өкілеттігін күшейтеді және шенеуніктердің қатал құқықтық есеп беруін және бақылауда болуын жою симбиозын көрсетіп-білдіреді. 
Практика көрсеткендей, сыбайлас-жемқорлық мемлекеттік жүйенің барлығын бұзады, мемлекеттік билік беделінің және мемлекеттік қызмет абыройның құлдырауына ықпал етеді.Сыбайлас-жемқорлық экономиканың дамуына кедергі жасайды және ұйымдастырылған қылмыстың, әсіресе экономика саласында, өсуіне ықпал жасайды.Қандай мемлекеттік органдар сыбайлас-жемқорлыққа қарсы қызметті жүзеге асыра алады? 
Сыбайлас-жемқорлық құқық бұзушылықты анықтау, болдырмау, алдын алу және өз құзыреті шеңберінде оларды жасаған адамдарды жауапқа тарту прокуратура, ұлттық қауіпсіздік, ішкі істер, салық, кеден және шекара қызметі, қаржы және әскери полиция органдарымен жүзеге асырылады. 
Аталмыш органдардың лауазымды адамдары заңнама белгілеген мерзімде іс, материал, хаттама жіберген адамға немесе органға жазбаша сыбайлас-жемқорлық қылмыс, әкімшілік құқық бұзушылық туралы көрсетіп-білдіру жіберуге , оларды қарағанның нәтижелеру туралы хабарлауға тиіс. 
Заңға сәйкес бұл органдар олардың құзырынан шығатын шаралар қабылдауға және жауапты мемлекеттік лауазымда отырған адамдардың жасаған сыбайлас-жемқорлық қылмысын анықтаған әр оқиға туралы құқық статистикасы және ақпарат органдарына дереу мәліметтер жіберуге міндетті. 
Қарастырған қылмыс туралы қылмыстық істер бойынша алдын ала тергеу қылмыстық іс қозғаған ұлттық қауіпсіздік немесе қаржы полициясы органымен жасалады.

       Сыбайлас-жемқорлықпен күресуге ықпал жасаған адамдардың қауіпсіздігіне кепілдік Сыбайлас-жемқорлықпен келіскісі келмейтін азаматтардың белсенді іс-әрекеттері өз нәтижелерін беруде. Мысал ретінде нақты болған жағдайды айтуға болады: кәсіпкер өзіне шабуыл жасаған адамдардың қатыстылығын анықтауға ықпал жасау үшін криминалдық полиция бастығына жүгінді. Криминалды топтардан (және полиция қызметкерлерінен, бұл енді тіпті қызық) қорғайтыны үшін бастық кәсіпкерден айына 100 мың теңге талап еткен, олай болмаса оның қауіпсіздігіне кепілдік бере алмайтынын айтқан. Кәсіпкер оның ұсынысымен келіседі. Соңынан парақор жәбірленушіден талап етілген соманың бөлшегін қалалық криминалдық “бедел” болып келген жалған адам арқылы алған. Кәсіпкер Бас басқарма бастығының орынбасарына криминал полициясы бастығының заңсыз іс-әрекетінен қорғауын өтінеді. Орынбасар оған мезетте келіседі де алдын ала кәсіпкердің дүкенінен “Мерседес” автомашинасы үшін 58 мың теңге тұратын төрт доңғалақ дискілерін алып кетеді. Онымен қоймай, волейбол командасына 200 мың теңгелік демеушілік көмек көрсетуді сұрайды. Ішкі істер органдарының қызметкерлері криминалды адамдармен бірге пара талап етіп отырғанын көріп, кәсіпкер ҰҚД өтініш береді, бұл органның қызметкерлері ішкі істер қызметкерлерін 200 мың теңге және 500 доллар алып жатқан жерінде ұстайды.

    Басқа міндеттерін былай қойғанда, органдар жедел-іздестіру қызметтің міндеттерін орындаған кезде өз құзырына сәйкес заңмен қорғалатын жеке және заңды тұлғалардың құқықтарын, бостандығын және мүдделерін, қоғамның , мемлекеттің меншігін, қауіпсіздігін және оның экономикалық және қорғаныс потенциалын қорғауға міндетті.“Сыбайлас-жемқорлықпен күрес туралы” Заңның 7 бабында сыбайлас-жемқорлықпен күреске ықпал жасап жүрген адамдарды қорғауға келесі кепілдік бекітілген: 
сыбайлас-жемқорлық қылмыс фактісі туралы хабар берген немесе басқаша бір тәсілмен сыбайлас-жемқорлықпен күресуге ықпал жасап жүрген адам мемлекет қорғауында болады:

 -сыбайлас-жемқорлықпен күресуге ықпал жасап жүрген адам туралы ақпарат мемлекеттік құпия болып табылады және тек қана прокуратура, ұлттық қауіпсіздік, , ішкі істер, салық, кеден және шекара қызметі, қаржы және әскери полиция органдары, соттың сұрауымен заң белгілеген тәртібі бойынша беріледі. Бұл ақпаратты жариялау заң белгілеген жауапкершілікке әкеліп соғады:

 -қажет болған жағдайда сыбайлас-жемқорлықпен күресетін органдар сыбайлас-жемқорлықпен күресуге ықпал етіп жүрген адамның жеке қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.