Кредиторлық қарыздар есебі

 

2.3 Еншілес (тәуелді)  серіктестіктердің алашақ (кредиторлық) қарыздарының есебі

Еншілес (тәуелді) серіктестіктерге кредиторлық қарыздардың есебі «Еншілес серіктестіктердің алашағы», «тәуелді серіктестіктердің алашағы» және «Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың алашағы» деп аталатын синтетикалық шоттарда жүргізіледі. Бұл шоттар пассивті, күрделі шоттар болып табылады. Талдамалық есеп әрбір еншілес (тәуелді) серіктестіктерге сәйкес корреспонденциялаушы шоттар бойынша машинограммада немесе тізімдемеде жұргізіледі. Ірі кәсіпорындардың талдамалық шоттарында дебиторлармен және кредиторлармен есеп айырысушылардың талдамалық есебінің карточкалары пайдаланады.

Еншілес (тәуелді) кәсіпорыннан бас кәсіпорынның алған  материалдары мен сатып алынған  тауарларына мына түрдегі бухгалтерлік жазу жазылады:

Дт: 1310 «Материалдар»  шоты;

Кт:  2120 «Еншілес серіктестіктердің алашағы»,

2120 «Тәуелді  серіктестіктердің алашағы» немесе  «Бірлесіп бақыланатын заңды  тұлғалардың алашағы» шоттарының  тиістілері.

Ал еншілес (тәуелді) кәсіпорыннан бас кәсіпорынның алған  дайын өнімдері, негізгі құралдары  және материалдық емес активтеріне бас кәсіпоырнның бухгалтерлік есебінде:

Дт: 2700 «Материалдық емес активтер» шотының тиістісі ;

2410 «Негізгі  құралдар» және тағы да басқа  шоттар;

Кт: 2120 «Еншілес серіктестіктердің алашағы»,

2120 «Тәуелді  серіктестіктердің алашағы» немесе  «Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың алашағы» деп аталатын шоттардың тиістілері түріндегі екі жақты жазу жазылады.

Еншілес (тәуелді) кәсіпорынға бас кәсіпорынның өтеген қарызына:

Дт:  2120 «Еншілес серіктестіктердің алашағы»;

2120 «Тәуелді  серіктестіктердің алашағы немесе «Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың алашағы» деп аталатын шоттардың тиістісі;

Кт:  1030  «Ағымдағы  банктік шоттардағы ақша қаражаты»  деп аталатын шоты түріндегі бухгалтерлік жазу жазылады.

Бас кәсіпорын  мен еншілес серіктестіктер арасындағы есеп айырысуларды салыстырып, тексер актілері негізінде дебиторлық қарыз сомаларымен жабылуына мына түрдегі бухгалтерлік жазу жазылады:

Дт: 2120 «Еншілес серіктестіктердің алашағы», «Тәуелді серіктестіктердің алашағы» және «Бірлесіп  бақыланатын заңды тұлғалардың алашағы» деп аталатын шоттардың тиістілері,

Кт: 1220 «Еншілес серіктестіктердің берешегі», «Тәуелді серіктестіктердің берешегі» және «Бірлесіп бақыланатын заңды  тұлғалардың берешегі» деп аталатын шоттардың тиістілері. «Еншілес серіктестіктердің алашағы», «Тәуелді серіктестіктерлің алашағы» және «Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың алашағы деп аталатын шоттарда талдамалық есеп жеке серіктестіктер бойынша жүргізіледі.

 

2.4 Алынған  аванстар бойынша есеп айырысу  есебі

Басқа заңды немесе жеке тұлғаларға сатылатын тауарлар немесе көрсетілетін қызметтер үшін алдын-ала алынған аванс сомалары бойынша есеп айырысу есебі 1610, 3510 «Тауарлық-материалдық қорларды қою үшін алынған аванстар» және «Жұмыстарды орындау және қызмет көрсету үшін алынған аванстар» деп аталатын шоттарда есептеледі.

Осы аталған  операцияларға сәйкес кәсіпорынның алынған аванс сомасына:

Дт: 1030  «Ағымдағы  банктік шоттардағы ақша қаражаты»  шоты;

Кт:  1610 «Тауарлық-материалдық  қорларды қою үшін алынған аванстар»  немесе «Жұмыстарды орындау және қызмет көрсету үшін алынған аванстар» деп аталатын шоттарының тиістілері түрінде екі жақты жазу жазылады.

Ал сатып  алушыларға босатылған тауарлар, көрсетілген  қызметтер құнынан алдын ала  алынған аванстар сомасы шегерілгенде:

Дт:1610 «Тауарлық-материалдық қорларды қою үшін алынған аванстар» немес «Жұмыстарды орындау және қызмет көрсету үшін алынған аванстар» деп аталатын шоттарының тиістілері;

Кт: 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің берешегі»  немесе «Еншліес серіктестіктердің  дебиторлық борышы» деп аталатын шоттардың тиістілері түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.

Кәсіпорынның  алған аванстарының талдамалық есебі  әрбір аванс берген ұйым бойынша  бөлек жүргізіледі.

Алынған аванстар бойынша жүргізілетін  операциялар

№	Операциялар мазмұны	Дт	Кт	Тип
1	2	3	4	5
1	Сатылатын тауарлық-материалдық  қорлар немесе көрсетілеін қызметтер  үшін алдын ала аванс ретінде  алынған сомаларға	1050, 1030, 1010, 1020, 1030	1610
2	Сатып алушы  немесе тапсырыс беруші тұлғаның қарыз  сомасы алдын ала алынған аванстар сомасынан шегеріледі	1610	1210
3	Сатып алушы  немесе тапсырыс беруші тұлғалардан  аванс ретінде алынған соманың  пайдаланылмаған бөлігі қайтарылғанда	1610	1050,  1030, 1010, 1020, 1030

 

 

2.5 Жабдықтаушы  және қызмет көрсетушілермен  есеп айырысу есебі

Кез келген кәсіпорын үзіліссіз және ырғақты жұмыс істеп тұруы үшін оны уақтылы керекті материалдармен жабдықтап отырудың маңызы зор болып табылады. Ұйым материалдық қорлармен жабдықтау экономикалық және әлеуметтік дамыту  жоспарларына сәйкес жүргізіледі. Кәсіпорын  өнім өндіруші  ұйымдармен, сондай-ақ делдалдық ұйымдармен өзіне керекті материалдық қорлармен және техникалармен қамтамасыз ету жөнінде келісімшарттар жасасады немесе өзінің делдалдары арқылы биржадан сатып алады.

Осы жоғарыда аталған  ұйымды керекті материалдармен және басқа да құндылықтармен жабдықтайтын кәсіпоырндармен есеп айрысуының есебі 3310 «Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу» деп аталатын шотта жүргізіледі. Бұл шотта есеп айрысу сомасының деңгейіне және нысандарына қарамастан жабдықтаушылардан алынған материалдар мен қосалқы бөлшектер, олрадың атқарған жұмыстары мен көрсеткен қызметтері үшін есептеліген қарыз сомалардың  есебі жүргізіледі. 3310 «Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу» деп аталатын шоттың кредитінде тиісті материалдық-қорлар, шығындар бойынша жабдықтаушылардың акцептелген шот-фактурасына сәйкес есептелген сомалар, ал бұл шоттың дебиті бойынша «Ақшалар» деп аталатын шотының және басқа да шоттардың кредитінен (төленген жерлеріне байланысты) оларға төленеген сомалар жазылады. 3310 «Жабдықтаушы мен мредігерлермен есеп айырысу» шоты бойынша 6-журнал ордерге  жабдықтаушы-мердігерлердің әрбір шот-фактурасы бойынша бөлек жүргізіледі. Бұл журнал-ордерде жабдықтаушы-мердігерлердің шот-фактураларының акцептелуі, материалдық құндылықтардың, жұмыстар мен қызметтердің қабылдануы, олрадың құнының төленуі жайлы мәліметтер жазылады.

Келіп түскен шот-фактураларды алдымен үлгілі түрі М-1 «Келіп түскен жүктер есебі журналы» тіркейді. Бұл  журнал бойынша ұйымда материалдық  құндылықтардың уақтылы келіп түсуіне бақылау жасалады. Журнал жасауға тиісті мәліметтер жабдықтау бөлімі тауар-көлік жүкқұжаттары (наклоднойлары), кіріс ордерлері, материалдарды қабылдау туралы актілер негізінде кәсіпорын қоймасына материалдық құндылықтардың келіп түсуіне қарай жазып отырады. Журналға тек акцептелген шот-фактурасы ғана жазылады.

Фактураланбаған жабдықтар есебі

Кейбір жағдайларда  келіп түскен материалдық құндылықтардың құжаттары (шот-фактуралары) болмауы  мүмкін. Мұндай құндылықтарды фактураланған, яғни шот-фактурамен бірге келген жеткізілімдер тәрізді әрбір жабдықтаушылар бойынша жеке көрсетіледі. Фактуралбаған жабдықтарды жазу үшін  үлгілі түрі М-7  «Матреиалдарды қабылдау туралы актілер» қолданылады, олар шот-фактурамен ресімделмеген материалдар, сондай-ақ, қабылдау кезінде артық шыққан тауарлық-материалдық құндылықтарға да жазылады. Фактураланбаған жабдықтардың шот-фактуралары келген уақытында оларға бұрын жазылған деректер сторно етіліп ноірі 6-журнал-ордерге шот фактурадағы мәліметтер жазылады. Төлем жасадлған, бірақ айдың аяғына дейін кәсіпорынның қоймаларына түспеген тауарлық-материалдық құндылықтардың шот-фактуралары немесе төлем талап тапсырмалары негізінде 6-журнал-ордерге әдеттегі тәртіп бойынша жазу жазылады. Айдың аяында жолдағы материалдық құндылықтардың сомасын журнал-ордердің «Келіп түспеген жабдықтаушы қоймасындағы жүк үшін» деп аталатын арнайы бағанасында көрсетіледі. Журнал-ордер бойынша жиынтықтарды  шығарғаннан кейін жолдағы тауарлық-материалдық қорлардың құнын материалдық қорлар шоттарына жазады, олар материалдық  жауапты адамдар есебіне жатқызылмаса да, жедел ескеріліп отырады. Сөтіп жолдағы тауарлық-материалдық қорлар айдың аяғында тиісті шоттарда шартты  түрде есептеліп, олардың құндары  жабдықтаушылар мен мен есеп айырысулар  тұрғысында дебиторлық қарыз болып табылмайды. Келесі айдың басында жолдағы материалдардың қалдығы сторно етіледі (қызыл жазумен жазылады).

Жабдықтаушылар  және қызмет көрсетушілермен есеп айырысулар есебі жөніндегі журналда ай аяғында  «Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу» деп аталаын шот бойынша талданған қалдықтар көрсетіледі. Талдамалық есептің құрылымы жабдықтаушылар және мердігерлермен еспе айырысу жөніндегі қалдықтар туралы мағлұмат алуды  қаматамсыз ету үшін және есеп айырысуды жедел бақылау үшін мына топтардан қалыптасады:

• Құны төленген, бірақ іс жүзінде алынбаған (қабылданбаған) материалдық қорлар, көрсетліген қызметтер, орындалған жұмыстар бойынша есеп айырысудан;
• Фактураланбай қалған жабдықтар бойынша есеп айырысудан;
• Мерзімінде төленбеген есеп айырысулардан.

Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысулар есебі  бойынша мынадай шоттар корреспонденциясы  беріледі.

Кәсіпорынның  басқа заңды немесе жеке тұлғаларжан  сатып алынған тауарлық-материалдық  қорлар үшін (қосылған құнға салық  есебінсіз) акцептелген шот-фактурасына:

Дт: 1310 «Материалдар»  немесе 1330 «Тауарлар» деп аталатын шоттардың тиістісі;

Кт: 3310 «Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айрысу» деп  аталатын шот.

Ал бұл тауарлар үшін есептелген қосылған құн салығы сомасына:

Дт: 3130 «Қосылған құнға салынған салық» деп аталатын шоты;

Кт: 3310«Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу» деп  аталатын шоты түріндегі екі жақты  жазу жазылады.

Жабдықтаушылардың шот фактурасының қай шоттан төленгеніне  қарай:

Дт: 3310 «Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айрысу» деп аталатын шот.

Кт: 1030  «Ағымдағы  банктік шоттардағы ақша қаражаты»  деп аталатын шоты түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.

Шот-фактура  бойынша кәсіпорынның жабдықтаушылрағ  таураларды сатып алу барысында  төленген қосылған құнға салынған салықтың сомасы ұйымның тауарларды (қызметтерді) сату барысында есептелінген бюджетке төленетін қосылған құнға салынған салықтың сомасына шегерілгенде:

Дт: 3130 «Қосылған  құнға салынған салық» деп аталатын шот;

Кт:  «Орны  толтырылатын қосылған құнға салынған салық» деп аталатын шот түріндегі жазуы жазылады.

 

№	Операциялар мазмұны	Дебиттелетін  шот	Кредиттелетін шот
1	2	3	4
1	Келіп түскен тауарлық-материалдық  қорлар  үшін, жабдықтаушы мердігерлердің шот фактурасы акцептелді: Сатып алу құнына: Сатып алынған тауарларға есептелнген (жұмыс, қызмет) қосылған құн салығының сомасына	1310-1317, 1330, 1420	3310       3310
2	Жабдықтаушы-мердігерлердің шоттары акцептелді: Материалдарды жеткізу және өңдеу қызметтерінің құнына; Қосылған құн салығының құнына	1310-1317, 1330 1420	3310     3310
3	Орындалған  құрылыс-монтаж жұмыстары үшін мердігерлердің талап еткен шоттарына: Жұмыстың құнына, Қосылған құн салығы сомасына	2524 1420	3310

 

2.6 Басқа да кредиторлық қарыздар  мен есептелген төлемдер есебі

Жалдық міндеттемелердің есебі

Бұл міндеттемелер  есебі 3390 «Жалдық міндеттеме» деп аталатын шотта жүргізіледі. Бұл шотта негізінен пассивті есеп айырысу шоты болып табылады. Шоттың кредиті бойынша жалға алушы ұйымның негізгі  құрал-жабдықтарды ұзақ мерзімге жалға алғаны үшін жалға беруші  кәсіпорынға қарызы көрініс табады. Ал «Жабдық міндеттеме» деп аталтын шоттың дебиті бойынша негізгі құралдарды жалға беруші кәсіпорынға  жалдық міндеттеме бойынша қарыздың төленуі көрсетіледі. Бұл шотта талдамалық есеп әрбір жалдық міндеттеме бойынша бөлек жүргізіледі.

Төленуге тиісті сыйақы есебі

Алынған несие, жалдық келісімшарт және шығарылған бағалы қағаздар бойынша төленуге тиісті пайыздардың есебі  3380, 4160  «Төленуге  тиісті сыйақы» деп аталтын шотта  жүргізіледі. Төленуге тиісті пайыздардың барлық түрлерін есептеген кезде:

Дт: 7310 «Есептелген  сыйақы бойынша шығындар шоты» шоты;

Кт:   3380, 4160, 7310 «Төленуге тиісті сыйақы» шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.

Есеп айырысу  шотынан есептелген пайыздар сомасы төленегн кезде:

Дт: 3380, 4160, 7310  «Төленуге тиісті сыйақы» шоты;

Кт: 1030  «Ағымдағы  банктік шоттардағы ақша қаражаты»  деп аталатын шот түріндегі екі  жақты жазу жазылады.

Жинақтаушы зейнетақы қорымен  есеп айырысудың есебі

Зейнетақы қорымен  есеп айырысулар есебі «Жинақтаушы зейнетақы қорымен есеп айырысу» деп аталтын шотта жүргізіледі. Меншік нысанына қарамастан барлық кәсіпоырндар мен ұйымдар, сондай-ақ жеке кәсіпкерлікпен айналысатын заңды тұлғалар шарттар бойынша жұмысшы жалдайтын тұлғалар, зейнетақы қорынан жарналар аударып тұруға міндетті. Зейнетақы қорына белгіленген мерзімінде жарна төленбеген жағдайларда  есептелмейді.

Зейнетақы бойынша  жарналар соамыс есептеген уақытта  кәсіпорынның бухгалтериясында мына түрдегі  екі жақты жазу жазылады:

Дт: 3350 «Қызметкерлер мен еңбекақы бойынша есеп айырысу» деп аталатын шоты;

<span class="dash041e_0431_044b_0447_043d_044b_0439__Char" style=" font-family: 'Times New Roman', 'Arial'