Бухгалтерлік басқару есебінің пәні және экономикалық мәні

 

 

Негізгілер - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланыстылар: шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар мен басқадай шығындар.

Қосымшалар - өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны басқаруға байланысты пайда болады.

Тікелейлер - өнімнің белгілі бір түрін өндіруге байланысты, оның өзіндік құнына тура және тікелей кіруі мүмкін (шикізат, негізгі материалдар, аударымдар (ақша аударулар). Жеке бөлімшеге жатқызылуы мүмкін шығындар бөлімшенің шығындары деп аталады (автомеханиктің еңбекақысы - автосервис бөлімшесінің тікелей шығындары, автомобильді бояу цехында қолданылатын бояудың құны - тікелей бояу цехының шығындары).

Жанамалар - өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей енгізілмейтін және жанама (шарты) түрде бөлінеді. Жеке бөлімшелерге жатқызылмайтын шығындар жанамалар (жарнамаға шығындар - субъектінің әрбір бөлімшесінің жанама шығындары) деп аталады.

Шығындар бір бөлімше үшін тікелей, екіншілері үшін жанама (завод менеджерінің еңбек ақысы - кейбір бөлімшелер үшін қосымша шығындар, алайда бүкіл завод үшін тікелей шығын) болуы мүмкін.

Тура және жанама етіп бөлу салалық ерекшеліктерге, өндірісті ұйымдастыруға, өнімнің өзіндік құнының калькуляциялаудың қабылданған тәсіліне (көмір өнеркәсібінде, энергетикада - барлық шығындар тікелей байланысты).

Бірэлементтілер - бір элементтен тұратындар (еңбекақы, материалдар, ақша аударулар).

Кешенділер - бірнеше элементтен тұратындар (құрамына тиісті риске құрамның еңбекақысы, аударымдар, материалдар, амортизация мен басқадай бірэлементті шығыстар кіретін цехтық шығыстар).

Өзгермелілер - мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне тура сайма-сай (пропорциональды) өзгеретіндер (өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы, технологиялық энергия, отын және т.б.) және осы кезеңдегі өнім өндіруге сайма-сай бөлінеді.

Мысалы, егер өндіріс көлемі 10%-ке көбейсе, жалпы өзгермелі шығындар да 10%-ке ұлғаяды.

 

  

 

 

 

1*-суреттен және 3-кестеден көрініп тұрғандай, өзгермелі  шығындар өндіріс көлеміне сайма-сай (пропорциональды) өседі. Өндіріс көлемі  екі есе 100-ден 200 бірлікте дейін  өссе, жалпы өзгермелі шығындар 1000-нан 2000 теңгеге дейін ұлғаяды. Алайда өзгермелі шығындар өнім бірлігін есептегенде көлем өзгергенде тұрақты болып қалады. Бірінші, екінші, оныншы бірлік болғанына қарамастан. Сондықтан өзгермелі және тұрақты шығындар шартты-өзгермелі немесе шартты-тұрақты деп саналады, өйткені олар қосарлы рөл атқарады, бірақ әр түрлі көзқарас тұрғысынан. 

 

Кесте 3. Өзгермелі шығындардыц өнім өндірісі көлеміне тәуелділігі

Көлем, бірлік	Бірлікке шаққандағы өзгермелі шығындар, теңгемен	Бірлікке шаққандағы жалпы өзгермелі шығындар, теңгемен
100	10	1000
200	10	2000
300	10	3000
400	10	4000

 

 

Тұрақтылар - өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне байланысты емес дерлік (жылыту, өндістік бөлмеге жарық беру, амортизация, жалға алу жарнамаға шығындар және т.б.).  Егер көлем 10%-ке ұлгайса немесе кемісе, онда жалпы тұрақты шығындар өзгермей қалады, бірақ бір бірлікке тұрақты түседі.

 

  

 

 

 

2*-суреттен өндіріс  көлемі өзгерген кезде, тұрақты  шығындар, өзгеріссіз қалатыны көрінеді. Егер өндіріс көлемі 10%-ке азайса, онда жалпы тұрақты шығындар  өзгеріссіз қалады. Егер өндіріс көлемі бір бірлікке тең болса, онда тұрақгы шығындар 300 теңгені құрайды, бірақ тұракты шығындар өидіріс көлемі бір бірлікке ұлғайса, тұрақты төмендейді. Соған сәйкес өнімнің өзіндік құны да кемиді. 

 

 

Кесте 4. Тұрақты шығындардын өнім бірлігіне шаққандағы реті (тәртібі)

Көлем, бірлік	Бірлікке шаққандағы тұрақты шығындар, теңгемен	Бірлікке шаққандағы жалпы тұрақты шығындар, тенгемен
1	300	300
2	150	300
5	60	300
15	20	300
20	15	300
25	12	300
30	10	300

Өнім бірлігіне шаққандағы тұрақты шығындарды 3*-сурет пен 4-кестеден көруге болады. 

Өнім бірлігіне шаққандағы тұрақты шығындар өндіріс көлемінің ұлғаюына қарай төмендейді.

Ағымдағылар - жиі мерзімде болып тұратын шығындар (шикізат, материал шығыстары).

Біржолғылар (бір мәрте) - еңбек демалысын, жөндеу жүргізу және т.б. төлеуге арналғандар. Олар сметаны бекіткен ретпен тәртіппен және мерзімде бірен-сарандап өнімнің өзіндік құнына кіреді.

Өндірістік - тауарлық өнімді дайындауға байланысты және оның өндірістік өзіндік құнына (тауарлық өнім — өз материалынан да, тапсырушының материалынан да жасалып шығарылатын, техникалық бақылау қабылдаған және қоймаға тапсырылған дайын бұйымның құны; баска жаққа босатылған, өзі өндірген жартылай өнімнің сондай-ақ субъектінің негізгі құрал-жабдықтары толықтыруға жіберілген өнімнің өзіндік құны) құрайтын барлык шығындар.

Әкімшілік - жалпы басшылыққа, жалпы шаруашылық және әкімшілік мақсаттағы шығыстарға байланысты.

Коммерциялық (өткізу бойынша шығындар) сатып алушыларға өнімді өткізуге байланысты.

Өнімді (жоспарланатын) - тиімді технология мен өндірісті ұйымдастыруға белгіленген сападағы өнім өндірісіне шыққан шығындар.

Өндіргіш емес (жоспарланбайтын) - өндіріс технологиясы мен ұйымдастырудағы кемшіліктер салдары іркіліс шығындары болып табылады.

Реттелетін - егер атқарушы шығындар деңгейіне елеулі әсер етіп немесе реттей алса (өнім өндірісіне пайдаланатын шикізатқа шығындарды - цех тексерушісі реттейді).

Реттелмейтіндер - деңгейіне еңбеккер (дайындау учаскесінің мастері конструкторлық бөлім қызметкерінің еңбегін өтеу бойынша шығынға әсер ете алмайды) елеулі ықпал ете алмайтын шығындар.

Жалпы - өндірілетін өнімнің барлық көлеміне.

Орташалар - өнімнің бір бірлігіне шаққандағы.

Өнімге - өнімнің өзіңдік құнына (тікелей шығындар) кететін.

Мезгілге - мезгіл шығыстары: жалпы және әкімшілік шығыстар, тауарды өткізу бойынша шығыстар, сыйақы бойынша шығыстар (жанама шығындар).

Басқару есебінде шығындарды жіктеу сан түрлі және қандай басқару міндетін шешу қажеттігіне байланысты. Басқару есебінің негізгі міндеттеріне мыналар жатады:

•   өндірілген өнімнің өзіндік құнын есептеу, қорлар мен алынған пайданың кұнын бағалау;

•    басқару шешімін қабылдау мен жоспарлау;

•    жауапкершілік орталығының өндірістік қызметін бақылау мен реттеу.

Аталған міндеттерді шешуге осы тараудың келесі бөлімдерінде толық қарастырылған шығындарды жіктеу сәйкес келеді.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Қарастырылып отырған шағын жобаның «Шығындар басқару есебінің негізгі бір объектісі ретінде» тақырыбын зерттеу барысында кәсіпорын қызметі мен шығындарға барынша талдау жасалынды.

Газды пайдаға жарату жобасының шеңберінде 2004 – 2010 жылдары ПҚҚР 143 млн АҚШ долларын инвестициялады. Компания Қазақстанда алғашқылардың бірі болып газды пайдаға жарату бағдарламасын әзірлеп, жүзеге асыра бастады.

2010 жылы компания бойынша мұнай өндіру жоспарын орындау үшін жұмыстардың ауқымды көлемі іске асырылды. Осылай «ПетроҚазақстан Инк.» бойынша (соның ішінде ПҚҚР, «Қазгермұнай» мен «Торғай Петролеум» бірлескен кәсіпорындардағы 50% үлес) 2010 жылы өндірген өндірген мұнайдың жалпы көлемі 6,048 млн тоннаны құрады. Осының ішінде ПҚКР мен Көлжан – 3.0 млн тонна  (жоспар бойынша 2.7 млн тонна  ), Торғай Петролеум бойынша – 2.9 млн тонна  (жоспар бойынша 2.9 млн тонна), Қазгермұнай бойынша – 3.1 млн тонна. 

2010 жылы Солтүстік-Батыс  Қызылқия жаңа кен орнының  пайдалануға қосылуы ПҚИ тәуліктік өндіру көлемін айтарлықтай ұлғайтуға жағдай туғызған. ҚР Мұнай және газ министрлігімен Шығыс Құмкөл кен орныдағы көмірсутек шикізатының өндіруін іске асыруға келісім-шартына қол қойылды, Тұзкөл кен орныдағы сынамалық пайдалану жалғастырылды және осының арқасында 2010 жылдың ортасынан бастап бұл кен орныда мұнай өндіруі басталды. Сонымен қатар, 2011 жылдың ақпанында ҚР ИмЖТМ-нің Геология және жер қойнауын пайдалану комитеті Батыс Қарабұлақ сынамалық пайдаланудың жобалық құжатын бекітті.  

2010 жылы компания 99 ұңғыманы  бұрғылады, соның ішінде 79 іске пайдалану  ұңғымасы және 20 барлау ұңғымасы  бұрғыланды. Мұнай қайтарымын арттыру  жөніндегі іс-шаралардың шеңберінде 2010 жылы мұнай өндірудің қарқындандыруы  жер қабатын гидрологиялық жолмен жару және тұздық-қышқылдық өңдеу жұмыстары арқылы жүргізілді. Пайдаланатын ұңғымалар қорын едәуір ұлғайтқанның арқасында бірталай өндірістік нысандарының қатарын кеңейтуге мүмкіндік берген. 2011 жылы 97 ұңғыманың, соның ішінде 67 іске пайдалану және 30 барлау ұңғымаларының бұрғылауы жоспарлануда.

Кәсіпорын шығындары 2010 жылды 2009 жылмен салыстырғанда келесідей өзгергенін байқаймыз:

Өндірілген өнімнің өзіндік құны – 3917 млм тенгеге төмендесе, әкімшілік шығыстар мен өнімді сатуға кеткен шығындардан тұратын кезең шығындары 693,2 млн теңгеге төмендеп отыр. Бұл кәсіпорын үшін тиімді көрсеткіштер болып табылады.

 

 

 

 

 

ҚР «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» заңы №234- Ш, 28.02.2007 ж.

2. Международные стандарты  финансовой отчетности: полного официального текста  МСФО принятых в ЕС по  сост. На 1 января 2008 г. - М.: Аскери - АССА, 2008

3.    Бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспары, № 185 200/ жылдың 23 мамырындағы Қазақстан Республикасының: қаржы Министрінің бұйрығымен бекітілген.

4.    Вахрушина М.А.  «Бухгалтерский управленческий учет». Москва ЗАО «Финстатинформ», 2000

5.    Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайгашинова, Т.А. Тасмағанбетов.  

«Басқарушы - өндірістік есеп». Оқу құралы. Алматы, Принт  2000

6.   Друри К. «Управленческий и производственный учет» (перевод с англ.) М.: ЮНИТИ, 2003.

7.    Друри К. «Введение в управленческий и производственный  учет». М.: ЮНИТИ, 2000

8.    Карпова Т.П. «Управленческий учет»: Учебник - М.:ЮГ ТИ, 2003

9.  Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова  С.Д. «Басқару есебі». Оқулық - Алматы, Экономика, 2005.

10.  Назарова В.Л. (жалпы ред. Н.Қ.Мамыров)  «Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп». Окулық. Алматы, Экономика, 2005

11.  Төлегенов Э.Т. «Басқару есебі». Оқу құралы. Алматы, 2006

12.  Хорнгрен .Ч.Т., Фостер Дж. «Бухгалтерский учет: управленческий аспект»: Пер.С англ./ Под ред. Я.В. Соколова. - М.: Финансы и статистика, 2000г.

13.   Хорнгрен Ч.Т., Фостер Дж., Ш.Датар. «Управлёнческий учет», Питер, 2007ж.                        

14.  Тайгашинова К.Т., Жапбарханова М.С. «Терендетілген басқарушылық есеп». Алматы, Экоиомика; 2008

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жоспар 
1. Аяқталмаған өндірісті бағалау 
2. Аяқталмаған өндірісті есептеу

КІРІСПЕ 
Қазақстан бүгінгі таңда әлеуметтік-экономикалық жаңару мен саяси демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басқалы тұр. Біз Қазақстанның жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел болуын қалаймыз. Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық «орнын» иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болуын қалаймыз.[1]. 
Қазіргі заманда мемлекеттің дамуы үшін бухгалтерлік басқарушылық есепке үлкен мән беріледі. Қазақстан Республикасының Президенті  
Н.Ә.Назарбаев кәсіпкерлерге үндеуінде есепті, есеп беруді жетілдіріп ХҚЕС-қа көшудің маңыздылығына тоқталды. Ол өзінің бұл үндеуінде қаржылық есеп беруді жасауды және ұсынуды ғана білдіріп қана қойған жоқ, әртүрлі экономикалық шешімдерді қабылдай білуге шақырды. 
Қазіргі кезде экономикалық қатынастардың мәні мен маңызын түсіну, бизнесті жүргізу мен басқару, ақпараттарды реттеу және санаға сиярлық тиімді шешімдер қабылдау үлкен мәселеге айналды.Соның ішіндегі үлкен мәселені аяқталмаған өндіріс, яғни көптеген кәсіпорындардың айналым активтерінде орын алады.Аяқталмаған өндіріс- технологиялық ерекшеліктің күшімен белгілі бір сәтте дайын өнімге айналмаған өндірістік ресурстар шығыны болып табылады. [2].  
Курстық жұмыстың өзектілігі - өңдеудің барлық түрінен өтпеген және техникалық бөлім де, тапсырыс беруші де қабылдап алмаған аяқталмаған жұмыстар аяқталмаған өндіріске жатқызылады, ал олар бойынша жұмсалған шығындар аяқталмаған өндіріске жұмсалған шығындарды құрайды. Аяқталмаған өндірістегі шалафабрикаттың қозғалысы бойынша сандық жедел есебін диспетчерлік- жоспарлау бөлімі, ал оның ақшалай түріндегі есебін кәсіпорынның бухгалтериясы жүргізеді.