Казақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің құқықтық мәртебесі

     Бұл принціптердің Қазақстан Республикасы Конституциясында көрінуінің себебі  бар ма? Бұл сұраққа осы принциптердін қолданылу аясы белгілі бip деңгейде түсінік береді. Pecпублика кызметі негіз  боларлық принциптер бүкіл  мемлекетке, оның бүкіл тетігіне, тұтастай алғанда қоғамға. азаматтардын бірлестіктеріне  ыкпал eтyi тиіс. Басқаша айтқанда,аталган барлық субъектігер өз кызметіне нақ осы принциптерді  негіз етіп алулары керек.Аталған принциптерді азамат, қоғам және мемлекет үшін өмірлік маңызы бар. Сондықтан олардың конституцияда айқын көрсетілуі рөл мен беделінің көрсетілуіне игі ықпал ете алады.

            Конституция Қазақстан Республикасының қызметіне негіз боларлық  принциптерді орнықтырады. Приниптерді қарастырмастан бұрын. "республика" ұғымының  аталған тіркесте нені білдіретінін  анықтап алу керек. Конституияның кіріспесінде айтылғандай, Конституция мемлекеттің де, қоғамның да ең негізгі заңы болып табылады. Көптеген конституциялық нормалараын мазмұны мен мәні де оларлың қоғам өмірінің аса маңызды қырлары мен салаларын реттеуге арналғандығын көрсетеді. Нақ осы себептерге opaй "Қазакстан Республикасы" аталған жағдайда мемлекет,оның органдары  сияқты қоғам,оның институттары ұғымында білдіреді.Тейсінше Қазақстан Республикасы қызметіне  негіз боларлық принциптер туралы констнтуциялық ереже Қазақстан мемлекетіне, оның органдарына және Қазақстан қоғамына, оның қоғамдық саяси институттарына арналады.

     Қоғамдық  келісім принципі бірінші орында  тұрады. Мұндай принціпті нығайту қажеттігі мынада, әр түрлі объективік және субъективтік факторларға байланысты қоғам әр түрлі қабаттарға, топтарға, таптарға, ұлттарға,тектерге , конфессияларға және басқаларына бөлінеді. Мұндай бөліу әр түрлі әлеуметтік  топтардын біріне-бірі  сәйкес келмейтін әр-түрлі  дүиетанымдары, көзқарастары, идеялары, сенімдері  барлығын білдіреді. Мұндай ерешелік көзкарас кайшылығына, текетіреске,өзара күрес себептеріне түрткі болмауы тиіс. Басқа топтың, тектің, ұлттың,діннің,нәсілдің өкілдеріне төзбеушілік тек көзқарас қайшылығына ғана емес,сондай-ақ ушығушылықты текетіресті,ашық қарсы тұрушылыкты тудырады.

     Мұндай  жағдай ушыққан жақтарға ғана емес,бүкіл қоғам ушін де қауіпті,оның қалыпты жұмысына,әр адамның тыныш өмір сүруіне кенсел келтіреді.

     Сондықтан калыпты қоғамдық келісімнің маңызы айрықша. оған  қоғамның,оның органдрының перманеттік қызыметі арқылы көз жеткізеді.

     Әлеуметтік, ұлттық, нәсілдік,діни, басқа да ерекшеліктеріне қарамастан баршаның тең құқылыгын нығайтуда,мемлекеттің аталған норма шығармашылық кызметінің  маңызы айрықша. Мемлекеттік органдардың құқық  қорғаушылық қызметінің  де қоғамдық келісімдерді нығайтуға қосар үлесі зор. Мемлекет қоғамдық -саяси бірлестіктерден  қоғамдық келісімдерді бұзуға бағытталған әрекеттерге жол бермеуді талап етеді. Қоғамдык-саяси бірлестіктердің жарғылары, ережелері тек өз жақтастарының идеяларын, көзқарастарын насихаттайтындай, бір топтың азаматтарын екінші топтын азаматтарына  қарсы қоятындай мазмұнда болмауы тиіс.Жарғыларына мұндай ережелер енгізілген қоғамдық-саяси бірлестіктер тіркелмейді. Егер қогамдық-саяси бірлестіктер өзінің қызмет барысында қоғамдық келісімді бұзуға  бағытталған акциалар өткізсе, онда тиісті  құқық қорғау органдары арқылы мұндай әрекетердің жолы кесілуі тиіс. «Діни сенім бостандығы  және діни бірлестіктер туралы»Қазақстан Республикасының 1992 жылғы 15 қантарда Заңында «діни біргестіктер заң талаптарын және құқық тәртібін сақтауға міндетті.

     Мемлекет  дін  ұстанатын және оны ұстанбайтын азаматтар арасында, сондай-ақ әр түрлі діни бірлестіктер арасында өзара тиімділік пен құрмет қатынастарын орныктыруға жәрдемдеседі»деп жазылған.Мұндай қағидалар «саяси партиялар туралы», «коғамдық бірлестіктер туралы»Заңдарга да енгізіледі.

Қоғамдық  келісімді қолдау –мемлекеттің ,оның органдары ғана емес, сондай-ақ  қоғамдық саяси  институттардың,тұтастай қоғамнын да міндеті.. Бұл opaйда Қазақстан Республикасында  қасында жағдай      қанағатганарлықтай. Азаматтардың , оларлың  бipлестіктері  мен ұйымдарын  сан мыңдаған  ұсыныс-тілектерін ескере отырып, жалпыұлттық келісім, коғамдық-.саяси тұрақтылықты нығайту мақсатында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев "1997 жылды жалпыұлтық келісім және саяси куғын-сургін кұрбандарын еске аду жылы деп жариалау туралы. Жарлық шығарды. Жалпыұлттық  келісім жылын өткізіуде саяси партиялар, ұлттық мәдени орталықтар,қоғамдық және діни бірлестіктер белсенді рөл атқарды.Олар қоғамдық келісімді,қоғамдық-саяси тұрақтылықты нығайту  бағытында бірлескен акциялар өткізуді көздейтін өзара келісімдерге қол қояды.

Республика  қызметіне негіз болатын манызды  принциптердін бірі-елде саяси тұрақтылықты орнату. Қоғамдық келісім сияқты,саяси тұрақтылық та мемлекеттің,қоғамныңолардын институттарының үздіксіз,ойластырып жүргізген жұмысының нәтижесінде жүзеге асырылады.Саяси тұрақтылық қоғамда саяси,құқықтық мұраттар және әлуметтік –саяси құндылықтар бірлігі нәтижесінде белгіленеді.Қазақстан Республикасының Конституциясы қоғамның барлық мүшелерін біріктіре алатын және саяси тұрақтылық үшін берік негіз қалайтын саяси-құқықтық мұраттарды,әлеуметтік-мәдени құндылықтарды қалыптастырады.Алайда,мұндай факторлар саяси тұрақтылықты жеке өздері қамтамасыз ете алмайды.Саяси даму-идиялық емес,стихиялық процес.Саяси жанжалды тудыратын себептер аз емес.

Саяси жанжалда әлеуметтік факторлар жетекші  орын алады.Ол-топтардын,әлеуметтік қабаттардын  арасындағы экономикалық мәртебенің алшақтығы.Мұндай текетірестік қалып бастауларын жанжалдасушы тараптардын қажетін,мүддесін қанағаттандыра алатындай экономикалық қайта құруларды жүзеге асыру жолымен жоюға болады.

       Адамдардын әр түрлі әлеуметтік  топтарының саяси мұраттарындағы алшақтық-саяси жанжалдын тағы бір бастауларының бірі. Мұндай жанжалжар мемлекеттілікті реформалау,мемлекеттік құрылым жолдары туралы әр түрлі пікірлердін қақтығысуы нәтижесінде туады.Қазақстан Республикасының 1993 жылы Конституциясы назарды мемлекеттіліктін ұлттық сипатына көбірек аударып,саяси жанжалдың тууына жол ашты.Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы мемлекеттік құрылым саласында және мемлекттілік сипатында мұраттар бірлігін қалыптастыруға қолайлы жағыдай жасады.Сондықтан Контитуция осы процесте саяси жанжалдын тууына тосқауыл қойды.   Саяси жанжалды тудыратын себептердін енді бірі-түпкі рухани құндылықтардағы,мәдени дамудын тарихи және көкейкесті мәселелерін бағалаудағы алшақтықтар.Мұның айқын көрінісінің бірі-Республикада тіл мәртебесі мәселесі бойынша ұзаққа созылған айтыс және текетірес.Конституция және тіл туралы жана зан саяси жанжалды тудырған себептерді жойды.Алайда,оны тек тиісті мемлекеттік органдардын білікті ұйымдастырушылық және құқық қолданушылық қызыметі ғана толық жоя алады.Қазақстанда құрылған және тұрақты жұмыс істейтін ұлттық мәдени орталықтар бұл іске игі ықпалын тигізуде.

        Қазақстан Республикасының қызметі экономикалық дамуға бағытталуы тиіс.Экономикалық қоғамның гүлденуіндегі шешуші мәніне орай бұл негізгі принцип болып табылады.

     Осы принципті орнықтыра отырып, конституция,біріншіден мемлекеттін қоғамның экономикасын дамытуда алатын орны мен жауапкершілігін  атап көрсетеді.Мемлекет экономикалық процестедін сырттап,қоғамды нарықтық қатынастын бей –берекет толқынында қалдыра алмайды.Мемлекеттің жеке экономикалық қатыныстар саласындағы қатал байыпты да батыл реттеушілік қызыметінсіз,сондай-ақ экономиканың мемлекеттік секторларын жан-жақты реттеп,қатал басқармайынша экономиканы дамыту мүмкін емес.Екіншіден, Конституция экономикалық қатынастарды жолға қойып,экономиканы дамытуда азаматтық қоғамның өзінің де алатын орнын мойындайды.Бұл Конституциялық меншіктін екі нысанын:мемлекеттік және жеке меншікті Қазақстан экономикасының негізі ретінде мойындау туралы қағидасынан туындайды.Экономиканың жеке секторы оның субъектілері арқылы тек жеке мүддені ғана көздеп қоймай,сонымен бірге дамытуға да жауап беруі тиіс.Бұл-игі ниет емес,Контитуциялық талап.Жұмысқа қабілетті әр адам өзінің жеке юасы үшін ғана емес,ел экономикасының дамуы үшін де жауапты екендігін сезінуі қажет.

        Конституция Қазақстандық патриотизм принціпін негізгі принціптердін бірі ретінде есептейді.Патриотизм Қазақстан азаматтарының өз отанына деген сүйіспеншілігі мен берілгендігін білдіретін,оның өмірдін барлық салаларында-саяси,экономикалық,мәдени салаларда табысқа жетуіне, оның қуатының,қорганыс қабілетінің артуына,халықаралық аренада беделінің нығайуына ықпал ететін идеясы,сезімі мен әрекеті.Қазақстандық патриотизм-ол Қазақстанда сандаған жылдардан бері тұратын әр ұлттын адамдарданының мүдде бірлігін сезіну,бұл елдін тарихи өткеніне құрметпен қарау,жаңа мемлекет құрып,азаматтық қоғамды қалыптастырудағы белсенді қызымет.Қазақстандық патриотизм ұлттық тарихқа,ұлттық әдет,дәстүрлерге селхоз қарайтын ұлттық тоғышарлықпен келіспейді.

     Қазақстандық  патриотизм жалған патриотизмге,өз ұлтын  бұрмалап көрсетушілікке,оны басқа  ұлттарға қарсы қоюшылыққа төзбейді.Өйткені  аталган принцип барлық ұлттардын  жане әлеуметтік топтардын өкілдерін  бірлестіруге қоғамның экономикасына қызмет етеді халықтық дауыс беруге шығарылуы мүмкім мәселелер тізімі келтірілген. Бұл мәселелер Республика Конституциясында, Конституциялық заңдарға,оларға  өзгерістер мен толықтырулар енгізілген заңдарда қабылданған. Референдумға мемлекет өміріндегі шешілуге тиісті басқа да маңызды мәселелер   шығарылады. Республикалық Референдум өткізу: 1) референдумға epiкті түрде қатысу жане азаматтардың өз қалауын epкін  айту; 2) жабық сайлау кезінде референдумға  азаматтардын  жалпыға ортақ, тең жане тікелей қатысу құқы; 3) жариялылық принциптеріне негізделеді.

     Парламенттін  кызметі демократиялық әдістер негізінде  жүзеге асырылады. Оның  Палаталарының  құзыретіне жататын барлық мәселелер, тұтас алғанда, ашық қарау, талқылау, дауыс беру жолымен шешіледі. Конституция мемлекет өміріндегі манызды мәселелерді. шешу басқа жағыдайларда да көздейді. Конституииялық Кенес, Үкімет, орталық атқарушы органдар өз қызметтерінде  демократиялық әдістеді кең қолданады.

     Билік бөлу принциптерінің  маңызды болатын ceбeбi, ол мемлекеттік ұйымдастырылуың, оның тетіктерін белгілейді.    Конституцияда  бұл принципті  тану алдынғы қатарлы демократиялық мемлекеттердің тарихи тәжірибесін ескеруді,құқықтыұқ мемлекет құруға бағыт ұстауды білдіреді.

     Билік бөлу принципі   конституииялық  құрылыс негіздерінің бірі ретінде конституцияның  мемлекеттік органдардың жүйесі мен құзыретін олардын өзара өкілеттік шегін бекіткен көптеген қағидаларында көрніс тапты. Казақстан Респубикасының Констуитуциясында республикада мемлекеттік билік біртұтас,оның зан шаруашылық,атқарушылық және сот билігі тармақтарына бөлу және тепе –тендік жүйесін пайдалану арқылы өзара байланыс жасау приципіне сәйкес Конституция мен заңдардың негізгі жүзеге асырылатындығы атап көрсетілген.Бұл биліктің әр тармағымен өз құзыреті бар екендігін және оның шегінен шығуға болмайтындығын білдіреді.Сонымен бірге ол билікті шоғырландыруды,бөлуді,манаполиясыздандыруды да білдіреді.Билікті бөлу,олардын бірде біреуі өзгелерінің өкілеттігін шектемеи,екіншісін өзіне бағындырмай және әр қайсысы өзара түсініктікпен,өзара ынтымақпен қызмет істеуі тиіс болған жағдайда Конституцияға сәйкес оның үш тармағын өзара тенестіруді де білдіреді.Мемлекеттік биліктін жоғарғы сатысында мемлекеттік биліктін жоғарғы сатысында билік бөлу принципін қамтамасыз ету үшін 

     Қазақстан Республикасының Конституциясы бөлу принципін билік тармақтары арасында ic жүргізуді шектеу принципімен ұштастыруды көздейді . Қазақстан Республикасы Конституцисына тән сипат, онда ic жүрпзудін түпкі билігі Парламенке бекітілген. Басқаша айтқанда, Парламент, оның Палаталары Сенат жене Межіліс  — өз кызметін  тек Конституцияда  көрсетілген өкеттік  шеңберінде  ғана жүргізеді. Ал үкіметін өкілеттілігіне келсек  Конституция бойынша оған олардың кейбіреуі ғана берілген. Оның  Президентінің заңдары мен актілері арқылы жүктелген басқа да қызметтерді  атқаратындығы көрсетілген. Парламент өкілеттігінің жабық тізімінің  конституцялық тұрғыда бекітілуін мен  түсіндіруге болады? Біріншіден,ол  жоғары өкілетті органың кеңестік конституциялармен жене белгілі бір денгейде Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясымен  бекітілген бүкіл  билікті илену құқынан бас тартуды білдіреді. Екіншіден,тәуелсіз,егемен Қазақстанның ерекшеліктерін ескере отытып,биліктін бөліну принципін барынша нығайту қажеттігінен туып отыр. Үшіншіден, Парламент әр түрлі саяси күштер,әлеуметтік топтар ықпал ететін жолғарғы  өкілетті орган болып табылады. Ал  бұл парламент  қызыметінің қарама-қарсылық тудыруға мумкіндік жасауға мүмкін.  Қазақстан Республикасы Парламенттінің аз жылғы тәжірибесі,оның палаталарының таза заң шығару  қызмерімен айналысқандығын көрсетеді.

     Депутаттардын  сөздерін айқын саясаттандырылған  сырын байқалмайды.Олардын кейбір мұндай пікірлерін қолдау таппауда. Бұл  жақсы ма, жаман ба, оны уақыт  көрсетеді.Кейбіреулер мұндай жағдайда Парламент өкілеттілігінің шектелгендігнен деп түсіндіруге тырысады.Алайда бұл басқа мәселе  Қазақстан Республикасы Президенттінің мәртебесі билік бөлу принципіне талдау билік жүйесінде Президенттің жағдайы ерекше деп есептеуге  негіз қалайды.Біріншіден, Президент толық күйінде биліктін бірде -бір  тармағына қосылуы мүмкін емес; екіншіден,оның биліктін барлық үш тармағының қызметіне бірдей араласуына мүмкіндік беретіндей құқы бар; үшіншіден,оның өкілеттілігі мемлекеттік биліктін барлық тармағының үйлесімді қызыметін және билік органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз ете алады.

        Қазақстанның Конституциялық құрылысының  қарастыруының қазіргі өзіндік ерекше жағдайында билік  бөлу принципін бекітіп, жүзеге асырудын маңызы айрықша. Ол биліктін бір тармағының екінші бір тармағының жоғары тұруын,қоғамда бедел үстемдігін болдымауға арналған. Тепе-тендік жүйесі мүмкін қателіктерден,тіпті билік тармақтары арасындағы қарама-қарсылық барынша арылуды көздейді. Бұл принципті жүзеге асыру үшін мемлекеттін барлық құрылымдарының қызметін  тиімді және қолайлы,мемлекеттік басқару тетігі жұмысының тиімділігін күшейту қажет.

       Әрине,билік бөлу принципін барлық  билік тармақтарының тәжірибесін  байыту есебінен жетілдіруге  болады.Судьялардың жұмысы принциптерін  арнайы атау ол билік  тармақтарының  бірі болгандығы үшін ғана  емес,сондай-ақ құқықтық мемлекеттікте  азаматтардың құқын,бостандығын және занды мүдделерін қорғауда айрықша мәнге ие болатындығымен де маңызды.

      Конституция нормаларын талдау  онда көрсетілген,бірақ принцип  ретінде бейнеленбеген құқықтық  идеялардын ерекше тобын даралауға  негіз жасайды.Сөз жоқ,олардын  да манызы зор.Тікелей атап көрсетілмегендіктен оларды екінші кезекте қоюдын жөні бола қояр ма екен.Конституциянын талдау негізінде  қалыптасқан осы принциптердін өзі осыған куә емес пе.

          Оған Қазақстан Республикасының  үстемд ігі принципі жатады.

           Қазақстан Республикасының Коституциясында Конституцияның үстемдігі принципі Ресей Федерациясы, занддр туршде кабылдай-тыны жазылган. тур!нде Республикалык референдуммен енгізіп мумкін\ api карай бойынша жалтасып кетед.