Казақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің құқықтық мәртебесі

     Конституциялық  құқық ғылымы халық өкілдігіұлттық ,халықтық, және мемлекеттік егемендік,мемлекеттік басіару мен құрым,әкімшілік-аймақтың  бөлініс нысандары сияқты кешенді проблемалардың тұжырымдамасын жасайды.Жергілікті өкілетті жіне өзін-өзі басқару органдары жүйесін де осы ғылым зеріттейтін пән. Ғылым сайлау жүйесінде демократияның қайнар көзі ретінде айрықша назар аударады.Аса маныздылардың қатарына мемлекеттік органдардың уйымдастырылуымен мен қызыметінің коституциялық принціптерін зеріттеу жатады.

     Конституциялық  құқық ғылымы адам мен азаматтың құқы, шетел азаматттары, конституииялық нормалардың адам құқының халықаралық кқұқық нормаларымен өзара байланысы проблемаларын зеріттеуге айрықша назар аударуы Конституциялық құқық ғылымы  оның пәні болып табылатын объетілерді зеріттейді.

     Ол  олардың әлеуметтік,тарихи,логикалық  және басқа ір өөәр түрлі әдістерді  қолдана отырып,ғылыми методологиялық принциптерге сүйене отырып зеріттейді.Конституциялық заңдылықты оқып-үйрену,оның әлеуметтік табиғатын,бағытын ашып көрсету,іс жүзінде қолданылуын қарау негізінде ғылыми теориялық ережелерді,тұжырымдарды,тұжырымдамаларды қалыптастырады.Бұл ережелелер тек ғылымның дамуы ғана үшін емес,сонымен бірге заңдылықты жетілдіру ,мемлекеттік органдардың қызыметін жақсарту  үшін де маңызды. Конституциялық құқық ғылымы тұтас құбылыс болғандықтан оның тұжырымдамалары,теориялық ережелері өзара байланысты болып қана болмайды,сондай-ақ біртұтасғымен ерекшеленуі тиіс.Конституциялық құқық ғылымының бірлігі мен тұтастығы теориялық кешендердің шартты түрдегі дербестігі жоққа шығармайды.

     Ол  дербес зеріттелетін мынадай айтарлықтай  кешендерден тұрады.Олардың қатарына, Мысалы,билікті бөлісу, парламентаризм, президенттік басқару нысандары,сайлау жүйесі, азаматтық, егемендік, мемлекеттің  сипаты мен мәні, халық билігі, азаматтық қоғам тұжырымдамасы, саяси плюралим және басқа теориялар жатады. Осы теориялармен тұжырымдамалардың қай-қайсысы болсын дербез қалыптасады, сонымен бірге олар бір-біріне ықпал етеді.         

     Ғылым "конституциялық құқық'* деп аталғандықтан,оның негізгі бастауы-Конституция болып табылады.Ол Конституияның негізінде басты теориялық ережелерін қалыптастырады.Сонымен бірге жинақталып келіп конституциялық заңдылықты құрайтын:конституциялық заңдар,жай заңдар, Президенттің нормативтік жарлықтары,Үкіметтің қаулылары жергілікті  өкілетті органдардың шешімдері де конституциялық  құқық көздерінің қайнар көздері болып табылады. Бұл –конституциялық құқық ғылымының нормативтік құқықтық қайнарлары.Конституциялық құқықтың басқа да бір бастауы – конституциялық –құқық нормаларды іс жүзінде жүзеге асыру.Нақәс жүзінде зеріттеу ғана конституциялық құқық нормалардың сыртқы табиғатын ғана емес, сондай-ақ ішкі мәнін,қолданылу ақиқаттығын түсінуге мүмкіндік береді. Конституциялық –құқықтық нормаларды нақ осылай кешенді зеріттеу ғана ғылыми ілім ,тұжырымдамалар,идеяларт туғызудың негізі болып табылады. Конституциялық құқық ғылымының келесі бір қайнар көзі- отандық,сондай –ақ шетелдік ғылымдардың конституциялық  құрылыстың философиялық, заңдық, саяси, әлеуметтік және басқа мәселелеріне арналған ,осы салаға тікелей немесе жанамалай қатысты еңбектері.

          Қазақстанда қазіргі заманғы  конституциялық құқық ғылымы  тақыр жерде қалыптасып отырған  жоқ. Біріншіден, кенестік кезенде  ол Қазақстанда шартты түрде кең дамыды. Алайда, Қазақ КСР-ы КСРО-ның құрамында болғандықтан Қазақстанның дербез конституциялық құқық ғылымы болған жоқ. Ол  кенестер  елі конституциялық  құқық ғылымының құрамдас бір бөлігі болады. Екіншіден, дербес, егеменді Қазақстан Респуликаксы құрылғаннан кейін мұнда өзінің конституциялық құқық ғылымы қалыптаса бастады. Қазақстанда аталған ғылымның теориялық бастаулары дербес конституциялық даму мәселерін казірің өзінде зеріттеитін республика ғылымдарының еңбектерінің бірі болып табылады.Әрине,Қазақстан конституцияонал-ғылымдары «кереметтер жасау»туралы ойдан мүлдем

     Аулақ. Қазақстан ілемдік өркениет жетістіктеріне, соның ішінде конституциялық құқық  саласында да игілікке қол жеткізе  бастады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1.3. Конституциялық-құқықтық  нормалар 

     Оны: 1) басқа кұқықтык нормалармен ұксастығы кандай; 2) құқықтын басқа салаларының құықтық нормаларынан конституциялық құқықтык нормалар қалай ерекшеленеді деген екі бағытта қарастырылған жөн. Конституииялық құқықтық нормаларға құқықтық нормаларға барлық белгілері тән [10 б.47[  . Оларды мемлекеттік органдар кабылдайды. Олар қоғамдық қатынастарды ретке келтіретін құрал болып табылады. Олар баска да заң нормалары сиякты, екі:реттеушілік жене қорғаушылық қызметті атқарады. реттеуші  нормаларға құқықтық қатынас мүшелеріне субъективтік құқық беру жене оларға заңдық міндеттеме жүктеу жолымен тәртіптің белғілі бip нұсқасын белгілейтін конституциялық-құқықтық нормалар жатады. Бұл, әcipесе, Конституцияның азаматтын құқығы  мен бостандығы туралы бөлімінде анық көрінеді.Құқық қорғаушы нормаларға субъектілер тәртібін_, олар тәртіпі бұзған жағдайда, мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын белгілеу жолымен анықтайтын конститупиялык-құқықтық нормалар жатады. Мұндай кстституцияпық-құқықтық нормалар көп емес. Конституциялық құқық қоргау нормалары салыстырмалы түрде көп болмағанымен олардын мәні мейлінше зор, олар конституциялык құрылысты нығайтуда, азаматтардың құқығы мен бостандығын қорғаушы, саяси тұрақтылығы сактауда үлкен рөл атқарарадыы. Құқық қорғаушы нормаларға президенттжің импичменті туралы, үкіметке, жекелеген мүшелеріне сенім көрсетпеу туралыы конституцпялык ережелер жатады.

     Конституциялык  қүқықтын нормаларын тусіну үшін конституциялық pеттеушіi нормалары өкілеттік беруші, тыйым салушы, міндеттеуші нормаларға бөлудін айтарлыктай мәні бар.

     Өкілеттік беруші конституциялық құқыктық нормалар субъективік құқыкты жағымды мазмұнда белгілейді. басқаша айтканда, субъектіге (мемлекеттік органга, коғамдық бірлестікке, азаматгарға) кандай да бip жағымды әрекет жасауға кұкық

береді. Осындай құқык беруші нормалар көп мөлшерде аматтарға беріледі Бұлар - азаматтардың саяси, экономнкалық, әлеуметтік құқықтары туралы конституциялық нормалар.Құқық, беруші нормаларға. Қазақстан Республикасы Президентінің, Yкіметінің, Конституциялық Кеңесінің конституциялық өкілеттігін анықтайтын нормалар жатады.

     Конституциялык  заңдарда тыйым салатын нормалар да бар. Олар адамдардын белгілі бip қасиеттегі арекеттерінене ұстанымдылық жауапкершілігін белгілейді. Айталық,Конституцияқ негізді саяси партиялар құруға, заңсыз қарулы курамалар уйымдастыруға тыйым салады. Тыйым салушы конституциялық нормалар мемлекеттік конституциялык негздерін, заңдылық пен құқыктық тәртіпті қорғауды көздейді Бул туралы Конституцияда анық айтылған. 5-баптын 3-тармағында:  «Мақсаты немсе ic-әpекеті Республиканың констятуииялық кұрылысын күштеп өзгертуге, оның тұтастығын бұзуға, мемлекет қауіпсіздігіне нұксан келтіруге,оның тұтастығын бұзуға,мемлекеттік қаіпсіздігіне нұқсан келтіруге әлеуметтік,нәсіліне,ұлтық, діни, тектік -  топтық және рулық араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық бірлестіктер құрылуға және олардың қызметіне, сондайақ заңдарда көзделмеген әскерилендірілген құрамдар құруға тыйым салынады» делінген.

     Міндеттеуші конституциялық нормалар адамдардың, қоғамдық  бірлестіктердің , мемлекеттік органдардың белгілі бір жағымды әрекеттер жасау жаупкеркіршілігін белгілейді.. Конституция Парламент Палаталары Төрағаларына бірқатар жауапкершілік жүктейді. сондай – ақ азаматтардың да конституциялық жауапкершілігін  есте сақтаған жөн.

     Конституциялық-құқықтық нормалар, ерекше қоғамдық қатынастарды зерттейді.

     1. Конституциялық-құқықы нормалар адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің негіздерін бекітуге қатысты конститутциялық құрылыс негіздерін нығайтумен , мемлекет органдары жүйесін анықтауға байланысты қатынастарды реттеуді көздейді.

     2. Конституциялық-құқықтық нормалардың үлкен заңдық күші бар.Басқа құқықтық нормалар Конститутцияға қайшы келмеуі тиіс.Барлық басқа нормативтік актілер Конститутциялық негізінде шығарылады. Конституция қағидаларына кайшы келетін құқықтық актілердін күші жойылуы тиіс.

       Конституциялық нормаларды корғау құқы Конституциялық Кеңеске жене Прокуратураға берілген.

     3. Материалдық және іс-жүргізушілік  конституциялық –құқықтық нормалар  ерекшеленеді.Қылмыстық,азаматтық  , әкімшілік құқықтан айырмашылығы  конституциялық құқықықтың конституциялық нормаларды жүзеге асырудың жалпы бір жақты тәртібін белгілейтін мамандандырылған іс-жүргізуші саласы жоқ. Алайда, бұл  констнтуциялық құқықта іс-жургізетін нормалар жок деген сөз емес. Конституциялық құқықтық  нормалармен реттелетін  қоғамдық қатынастар тобының  қай-қайсысының да өзіндік  ic-жүргізу нормалары бар. айталық , Парламенттің зандар қабылауының белгілі бір тәртібі , Президент импичментінің Парламентке депутаттар сайлауын өткізу тәртібі және басқалары конституциялық нормалармен белгіленген.

     Конституциялық  құқық өзіндік мемлекеттік –құқықтық  институтка ие. Құқықтық норма —  құқықтық әлемнің тілі. Ал құқықтық  институт құқықтық жалпылыкты, яғни, өздерінің заңдық мазмұнының жақындығы бойынша топтасқан  құқықтық нормалар жмынтығын білдіреді. Құқықтық нормалар конституциялық құқық саласын сырттай емес, Құқықтық институттар арқылы құрады. Конституциялық құқықтың конституииялық институттары конституциалық-құқыктық нормалардың ықпалындағы қоғамдық қатынастардың белгілі бip учаскелерін реттеуді көздейді. Әр құқықтық институт шартты түрде конституциялық саласының дербес құқықтық нормалар тобын білдіреді.Құқықтық  институттың  шартты түрдегі  дербестігі құқықтық реттеудің тұйықталмаган тетігімен,конституциялық құқықтың басқа да  құқықтық институттарымен байланыста және тәуелділікте екендігімен көрінеді және олардың бәрі өзара байланыста конституциялық қатынастарды реттеуді қамтамасыз етеді.

     Конституцциялық құқықтың құқықтық институттары қоғамдық қатынастардың ірі немесе шағын  тобын реттей алады.

     Алайда ,бұған қарап , олардың мәнілігін жогары немесе төмен деп бағалауға болмайды. Әр құқықтық институт өз учаскесінде құқықтық қатынастарды тиімді peттeyi тиіс. Бұл үшін құқыкқтық институт реттелетін қатынастардың барлық қырын қамтитын құқықтық нормалар кешенін толық меңгеруі қажет. Әрине, ол бір-ақ рет қайталанатын ic емес. Реттеу пәні  — қоғамдық қатынас — жанды, серпінді  құбылыс. Осыған орай, оның жағдайын назардан шығармай, тисінше құқықтық  институтты жетілдіріп отыру керек.

Әр  конституциялық-құқықтық институт тек қоғамдық қатынастардың белгілі бip учаскеін ғана  реттемейі. Оның нормаларында арнаулы ұғымдар, терминдер, қагидалар жатыр. Мысалы, азаматтық институтының мазмұны «азамат» «азаматтық», «азаматтық алу» «азаматтықты жогалту», «азаматтықтан шығу», «азаматтын құқы, бостандығы жене жауапкершілігі» тағы басқа осындай ұғымдардан көрінеді.

     Жалпы айтқанда, конституциялық-құқықтық институттың, кез келген басқа құқықтықтық иниституттың сияқты, өз құрылымы бар. Бұл құрылымды құрайтындар әр қилы зандық мазмұнымен сипатталады. Мұндай әр қилылық қогамдык қатынастардың тиісті бөлігін  реттеуді қамтамасыз етеді.Бүкіл әр қилылығына қарамастан құқыктық институттың нормалары ортақ құқыктық принціптермен  идеялармен бірлестірілген. Айталық, қабыллау негіздеріне қарамастан азаматтық институты азаматтардың бірлігі мен тендігі принціпімен бірлестіріледі. Құқық институты кей кездері жекелеген нормативтік құқықтық актілерінде бекітіледі. Арнаулы заң қабылданған сол азаматтық институтын-ақ алалық. Бұл азаматтық қатынастарды реттейтін барлық құқықтық нормалар осы заңның ішінде деген сөз емес. Азаматтық туралы негіз боларлық нормалар өзіндік қырымен Казакстан Республикасының Конституциясында жазылған.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1.4. Конституциялық-құқықтық  принциптері 

     Құқықтық  принциптер — тәртіптің нақты ережелерін бойына жинақтамаған, бірақ мемлекеттік, оның органдарының, азаматтардың, олардың бірлестіктерінің, лауазымды адамдардың кызметін ұйымдастырудың белплі бip бағыттарын қарастыратын құқықтық нормативтік идеялар. Конституциялық принціптер — Конституцияда бекітілген және конституциялық құрылысты, оның қызметін ұйымдастыру бағытын анықтайтын нормативтік  идеяалар.

     Сондықтан олардың мемлекет үшін,азаматтар үшін айрықша маңызы зор,Конституциялық принціптер қандай болса,   конституциялық құрылыс та сондай немесе керсінше.

     Конституциялық  принціптер,түптеп келгенде, Конституция  қабылданар кезенде қалыптасқан  экономикалық, саяси, әлеуметтік, экономикалық факторлармен және мемлекет пен қоғам дамуының стратегиялық идеяларымен қамтамасыз етіледі. Сыртқы факторларлы: әлем таныған халықаралық құқық нормаларында назардан тыс қалдыруға болмайды. Республика Конституциясында Қазақстан халықаралық құқық принціптері  мен нормаларын құрметтейтіндігі атап айтылған. Қазақстан Республикасы Конституциясы иормаларын талдау көрсеткендей, конституциялық принціптерді айтылу нысандарына  карай екі топқа: 1) Конституция айкындалған; 2) айқындалмаған консти-гуциялық қағилаларлы талдау аясына рәсімделген топтарға бөлінеді. Айтылғандара республика кызметіне негіз болатындай прнціптер (1-баптын 2-тармағы), мемлекеттік билікті  заң шығару, атқару, және сот тармақтарына бөлу принціпі (77-баптын 3-тармағы) жатады.