Ағылшын тіліндегі зат есімді сөзтіркестердің қазақ тіліне аударылу жолдары

  Сын есімдер зат есімдермен  сапалық та қатыстық та түрінде  тіркеседі.Егер қызыл сын есімі  орамал зат есімімен тіркесіп, заттың тек бір түрлік түсін  көрсетке , жақсы сын есімі оқушы  зат есімімен тіркесіп, оның бір жақты сапасын көрсетеді.Яғни дара саралық сын есімдер анықтайтын затының түсін білдіреді.

  Жалпы сын есімдер заттармен (кейде басқа сөз таптармен) тек  сапалық түрінде тіркесіп қана  қоймай, қатыстық түрінде тіркесетіндігі  белгілі.

Қатыстық сын есімдері де сапалық сын есімдері сияқты заттармен мағыналық байланыста ғана бағыныңқы сыңарда жұмсалады.

  Қатыстық сын есімдерінің  әрбір жұрнақты түрлерінің зат  есімдерімен тіркесу аясы түрліше. Сулы қатыстық сын есімі тек  жер сөзімен мағыналық тіркесте  жұамсалса, ал орамал, шүберек т.б. зат есімдермен жиі  айтыла  бермейді.

  Сын есімдердің тіркесу қабілеті  тек зат есімімен шектеліп  қана қоймаса керек. Олар қазіргі  әдеби тіліміздің жан-жақты даму  барысында тек зат есімімен  ғана тіркесіп қоймай, басқа да  сөз таптарымен, олар енді есімдермен, яғни сан есім.Есімдік, есімше, қимыл  есімі, тіпті сын есіммен де  тіркесі қалыптасу үстінде.

  Сын есімдер қатар тұру  арқылы өзара тығыз , қабыса байланысқан  есімді сөз тіркесі жасалады. Ол синтаксистік тіркестің құрамы  әр алуан болғандықтан, олар әр  түрлі анықтауыштық қатынаста  жұмсалынады. Мысалы, анықтауыштық  қатынсата жұмсалатын сапалық  сын есімдер заттың түсін (ақ,қар,боз,ат,көк  шөп,қызыл гүл), заттың көлемдік  сапасын (тар жол, қысқа жіп, кең  сарай,жалпақ тақтай,үлкен қайрақ,терең  көл),заттың табиғи күйін (қалың  қарағай, салқын жел, тәтті тамақ), адамның басқа заттың ішкі  сырын (жақсы кісі, жаман жолдас, жуас ат, сараң әйел), тамақтың  дәмін (тәтті тамақ, ащы сорпа, қышқыл  жеміс), заттың салмақтық белгісін (ауыр жүк, жеңіл чемодан) т.б білдіреді. Осындай әр түрлі мағынада  жұмсалатын сын есімдер кез  келген зат есіммен тіркесе  бермейдіжәне барлық сын есімдердің  тіркесу қабілеті бірдей емес. Мысалы: тілемсек кісі, тілемсек  бала, тілемсек шал сияқты құрамда  айтуға болмайды, тілемкес ат, тілемкес  қоян тәрізді құрамда айтуға  болмайды. Сол сияқты асау сөздін  асау ат, асау бие, асау тайлақ  сияқты құрамда айтуға болады  да, асау бала; асау шал, асау тау  деп айту ерсі болады. Оның  себебі әр сын есімнің білдіретін  лексикалық мағынасы белгілі  заттың (не заттардаң) заттық ерекшелігімен  үйлесімді, белгілі затқа (не заттарға) тән сапа болады. Сондықтан, мысалы: қисық сөзін қисайтуға болатын  заттардың, асау сөзін көлік малын  білдіретін заттардың сапрасы  деп айтуға болады. Көркем әдебиетте, ондай, белгілі ғана заттың сапасын  кейде мағыналық үйлесімді кем  басқа затқа теліп, сол арқылы  сөз тіркесінің мазмұнын көрікті  етіп әсірелеуге болады.

Заттың түсін білдіретін сын есімдерді кез келген сондай түсті бар затпен еркін тіркестіре беруге болады. Мысалы: ақ қағаз, ақ қар, ақ гүл, ақ бидай, көк шөп, көк қағаз, көк бояу, көк аспан. Бұл жағынан малдың түсін білдіретін сын есімдердің жұмсалуында үлкен айырмашылық бар: біріншеден ақ, көк, қара, қызыл, тарғыл, жирен түстерді мал аттарымен тіркестіргенде, олардың түсі басқа заттардан ерекше болып ұғынылады; екіншіден, ондай түстердің бәрін бірден барлық малдың түсі ретінде қолдануға болмайды. Мысалы: ақ қой, ақ ешкі, ақ сиыр, ақ түйе, көк ат, көк ешкі деп айтылады, ал көк түйе деп айтылмайды; (төрт түліктің түсі); қара ат, қара ешкі, қара сиыр, қара нар, қара қой, қызыл ат, қызыл қой, қызыл сиыр деуге болады, ал қызыл сиыр, қызыл ешкі деп айтылмайды.

Сапалық сын есімдер мен зат есімдер еркін тіркес құрамында айтылғанда, сөз тіркесінің бірінші (бағыныңқы) сыңары түбір қалпын өзгертпейді де, екінші (басыңқы) сөзі түрлі тұлғада айтыла береді. Бірақ соңғының жалғаулы болуының бұл сөз тіркесіне ешқандай қатысы болмайды. Сонымен қатар ондағы зат есімнің кейде дербестігі болмай, сын есім күрделі сөз тіркесінің құрамында айтылуы мүмкін. Әдебиеттен мысалдар: Үлкен үйдің ортасында... тас шам бар (М. Әуезов). Оның тұмсық жаңа қара етігі қардан тайғанай береді (С. Мұқанов).

       Бір қатар сын  есімнің сындық сапасын күшейту  үшін оларға басқа сын есімдер  қатысты болып та олар күрделі  сөз тіркесінің құрамына енеді: тастай қатты ағаш, сүттей жарық  ай.

Қатыстық сын есімдер мен зат есімдерден жасалған сөз тіркестері де түрлі мағыналық қатынасты білдіреді. Мұнда туынды есімдер қандай сөздерден жасалған болса, сол сөз анықтауыштық сапаның негізі болады:

Таусыз, ормансыз дала (С.Мұқанов) Тіркестен ескен болымсыз ғана жел лебі (М. Әуезов).

Қатыстық сындар зат есімдерден жасалғанда, олармен а) басқа зат есімдер не ә) сын есімдер тіркесіп, барлығы жиналып, күрделі есім сөз тіркесінің құрамында айтылуы мүмкін:

а) Қасқыр ішікті, түлкі тымақты жуандар үй – үйге кіре бастады (С. Көбеев)

ә) Қара торы, өткір көзді жігіт жалғыз келе жатыр (Ғ. Сыланов) (М. Балақаев. 1997:237)

Сын есімдер зат есімдерден тіркесі – олардың әрі негізгі, әрі табиғи қасиеті. Ал қазіргі кезде олардың тіркесу аясы кеңейіп, заңдылықтары түрлене түскен. Зат есімдердің өз ішінде жалпы есім,

    

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2 Ағылшын  тіліндегі зат есімді сөз тіркестерінің  сипаттамасы

 

Батыс Европалық және американдық лингвистердің сөз тіркес жайында пікірлер біздің отандық тіл біліміндегі пікірден бір шама айырмашылығы бар. Жоғарыда айтқандай, отандық лингвистер көбінесе айрықша мәнді сөз тіркестерге «сөз тіркес» ұғымын қолданумен ғана шектелді. Батыс ғалымдар бұл көзқараспен бөліспейді, одан соң олар екі немесе одан да көп сөздердің тіркесуі бір ізділік құрайды деп келіседі, оны олар «phrase» деп атайды, батыс тіл мамандары «phrase» ұғымын орыс тілінің синтаксисі жайында сөз болғанда, оны қолданудан бас тартады да, олар «word combination» ұғымын орыс тіліндегі сөз тіркестері атауға енгізеді.

Осыған орай, батыс және отандық зерттеушілерінің арасында сөз тіркестер туралы мәселені бірінші және ең маңызды айырмашылық сөз компоненттеріндекен.

Атап айтсақ, американдық және ағылшын лингвистерінің (Л. Блумфилд, Г. Суит, Х. Уитхол, А. С. Хорнби, О. Есперсен) сөз тіркестер жайында дәстүрлі және бәріне ортақ терминология жоқ. Бұл жерде «phrase cluster of words combination of words» ұғымдары кеңінен қолданылады. Белгілі бір ұғымды таңдауымыз өте қиын, өйткені осының бәрі сөз тіркес ұғымына сәйкес келеді, және оның үстіне лингвистикалық анализге белгіліі бір ұғымды қолдану еш әсерін тигізбейді. Бірақ көбінесе «phrase» ұғымы қолданылады деуге болады.

Ағылшын және қазақ тілінде сын есімді сөз тіркестердің салыстырмалы тұрғыдан тұрғыда қарастырылған зерттеу жұмыстарының жоқтығынан, екі тілдегі сын есімді сөз тіркестерін қысқаша салыстыруды көп жерде кездесетін қаткілерін ошағын айқындап алу мақсатымен жүргіземіз.

Ағылшын және қазақ тіліндегі сөз тіркестердің кейбір айырмашылықтары мен ұқсастықтарын қарастырамыз. Бұл салыстыру бірінші рет әдістемелік зерттеулерде жіне тек қана әдістемелік мақсаттар үшін өткізіледі. Ағылшын және қазақ тіліндегі сөз тіркестердің олардағы ерекшеліктерімен қоса, жалпы алғанда көп ұқсастықтары бар екендігін де атап кеткеніміз жөн. Мысалы, сөз тіркестерін екі тілде де бағыныңқылы сөзден құралады, сонымен бірге олар етістікті және есімді сөз тіркестері болып келеді. Осы ұқсастықтармен бірге, салыстырылып отырған тілдердің тек жеке өзіне ғана тән құбылыстары да болады. Ағылшын тіліне тән мұндай тіркес түрлері: “stone wall”, “speech sound”, “sound wave” т.б. Мұндай тіркестер күрделі сөзге немесе сөз тіркестеріне жатады ма, егер сөз тіркестері болып табылған жағдайда бірінші элемент қай сөз табына жатады.

Кейбір лингвист (Суйт Г) бірінші элементті зат есім десе, екінші ойды жақтаушылар (Есперсен О) бірінші элементті сын есім деп есептейді. А.Н.Смирнов, О.С.Ахмановалардың пікірінше, мұндай құрамалар сөз әрекетінде туындайтын «еркін тұрақсыз» күрделі сөздер, сондықтанда бірінші компонент зат есім деп табылмайды, өйткені, біріншіден, оның көпше түрі болмайды, екіншіден, зат есім тәуелділік септеуді анықтауда немесе септеулікпен келген сөз тіркестерінде ғана қолданылады.

Тағы бір зерттеушілердің көзқарасына сүйенсек, 1) мұндай сөз тіркестер тілді дайын бірліктер ретінде қабылданбаған, олар басқа еркін тіркестер сияқты сөз әрекетінде жүзеге асырылады, яғни, тұрақты емес, сол себепті бұлар тілдің сөздік қорына еңбейді.

2) олар  күрделі сөздерге тән емес  семантикалық жоқтығымен сипатталады;

3) олар  жалпылама заттарға қарағанда, нақты  бір ұғымды білдіреді,

Мысалы: “dress” – “silk dress”, “sound” – “speech sound”.

4) Графикалық және фонетикалық құрылысы жағынан әр қилы болып келеді, олар әр кезде бөлек жазылады.

Түркі тілдер және басқа да көптеген тілдердің сөз тіркестеріндегі компоненттерінің арасындағы синтаксистік байланыстардың негізгі үш түрі болады: матасу, меңгеру және қабысу.

Матасу – тәуелді сөз басты грамматикалық сипатқа ие болып, ағылшын тілінде өте шектеулі түрде қолданылады.

Меңгеру – бағыңқылы элемент басыңқы сөздің тәуелділігіне қарамастан ол анық грамматикалық сипатқа ие, бұл ағылшын тіліне тән емес, бірақ қазақ тілінде кеңінен қолданылады.

Қабысу – бағыңқы сөз басыңқы сөзге қарамастан еш өзгермей өз алдында грамматикалық формаға ие болады және бұл екі тілге де ортақ, мысалы: «жақсы кітап», «жақсы оқушы».

Жанасу – синтаксистік байланыстың түрі, яғни сөйлемнің бір мүшесі ретінде синтаксистік топты құрып, өзара құрама бөліктерінде керекті сөзді орын тәртібінде қояды. Бұл құбылыс ағылшын тіліндегі атрубивті сөз тіркестеріне тән. Сөз тіркес компоненттері арасында синтаксистік байланыстың негізгі түрлері – матасу, меңгеру, қабысу, жанасу және предлогтік байланыс – салыстырылып жатқан тілдерді бір келкі қолданылмайды.

Қандай тілді алсақта сол тілді оқып үйрену сол тілді сөйлеу оңайға соқпайтыны анық. Тілмен қатар сол тілде сойлейтін халықтың өзіндік ерекшеліктерімен, тарихымен, мәдени құндылықтарымен терең танысып түсіну қажет. Сонымен қатар қай тілде болмасын көркем алуан тұрақты сөз тіркестері кездеседі: балалардың үшеуі, екіден бірі, онның екісі, тамыздың үші.

Сөз тіркесі кемінде екі дербес сөздің бағыныңқы байланыс негізінде мағыналық жағынан бірігуі және сөз тіркесін тіркес құрамындағы сөздерді басқа сөздермен ауыстыруға болмайды. Мысалы: қызыл кітап.

Басыңқы сөздердің қай сөз табынан болуына қарай сөз тіркесі есімді және етістікті тіркес болып бөлінеді. Басыңқы сөз зат есім, сын есім, сан есімнен болса есімді тіркес, етістіктен болса етістікті тіркес деп аталады.

Зат есімді тіркестер: ағаш күрек, аласа төбе, он оқушы, сүйкімді бала.

Сын есімді тіркес: ұзын бойлы, үлкен денелі, сөзге шешен, іске шебер.

Сан есімді тіркестер

Етістікті тіркестер: мектептен шығу, апасымен келу, әдейі айту, көп іздену.               

Сөздер тіркесу арқылы белгілі бір мағына тудырады.

Тілдегі ілгері сөз таптарының бірі болып табылатын сын есімдер

тіл білімінің қай саласында болмасын маңызды қызмет атқарады. 19 ғасырдың басынан бастап бүгінгі күнге дейін сын есімдердің табиғатына қатысты талай еңбектер жазылды.

Синтаксистік қарым – қатынасты білдіру үшін кемінде толық мағыналы екі сөздің сабақтаса байланысқан тобын сөз тіркесі дейміз. Сөз тіркесі – сөйлем құраудың шоғырланған материалы. Олар сөйлемнен тыс тұрғанда, жалаң сөздің жайылмаға айналуы сияқты да, сөйлем ішінде сөздер тізбегінің ұласқан бір буындығы тәрізді.

Сын есім деп заттың сапасын, сипатын, қасиетін, көлемін, салмағын, түсін және сол сияқты сыр сипаттарын білдіретін лексика – грамматикалық сөз табын айтамыз.

Ал ағылшын тілінде сөз тіркесінің түрлеріне келетін болсақ олар мынадай болып бөлінеді:

Verb + noun                             throw a party \ accept responsibility

adjective + noun                      square meal \ grim determination

Verb + adjective + noun          take vigorous exercise

adverb + verb                          strongly suggest \ barely see

adverb + adjective + noun      totally unacceptable behavior

adjective + preposition            guilty of \ blamed for

noun + noun                            pay packet \ window frame

Қазақ және ағылшын тілдері сын есім зат есімге анықтауышты

Болып тіркесіп жұмсалғанда ешқандай өзгеріске ұшырамайды.

 Сын  есімдер септелмейді, тәуелденбейді, көптелмейді. Сын есім септік, көптік, тәуелдік жалғауларда қолданса, субстантивтеніп

(субстантивтену  – заттану, зат есімге айналу) үлкенге (кімге?) – құрмет кішіге (кімге?) ізет – (мақал).

Сын есімдердің зат есімдерден тіркесі – олардың әр негізі, әр табиғи қасиеті. Ал қазіргі кезде олардың тіркесу аясы кеңейіп, заңдылықтары түрлене түскен. Зат есімдердің өз ішінде жалпы есім, деректі, дерексіз және жалқы есім болып бөлінетіні белгілі. Сын есімдер барлық зат есімдерден тіркесуге қабілетті. Олар біріншіден, сапалық сын есімдерден шырай тұлғасында келуі сирек, екіншіден, туынды сын есімдердің ішінде тек дерексіз зат есім мен үстеу негізгілері ғана олармен тіркесуге қабілетті, үшіншіден, сын есімдер мұндай тіркестерде құрамы жағынан, көбінесе, дара түрде келеді. Сын есімдер заттардың ішкі қасиетін, дәмін, белгілерін т.б сапаларын білдіреді. Сонымен бірге, олардың бойында бағалау, салыстыру схемалары да бар. Сын есім мен дерексіз ұғымдағы зат есімдердің тіркесуіне себепші осы схема олардың шырай тұлғаларында келуін қажет етпейтін сияқты.

Сын есімдердің жалқы есімдермен тіркесі екіге бөлінеді:

Біріншісі – сын есімдердің кісі атауларымен тіркесі, екінші – сын есімдердің тіркесі. Кейбір сапалық сын есімдер топонимикалық атаулармен қабыса байланысып шектеулі тіркестер құрайды. 
 Сын есімдердің заттанған сын есім, сын есім, есімдік, есімше, үстеу және қимыл есімдермен сөз тіркестерін құрауда тілдің ықшамдау құбылысының әсері өте күшті. Мұндай сын есім, сан есім, есімше, кейбір есімдік мен үстеулер өздерінен кейін кенген анықталушы сөздердің эллипсистенуіне байланысты зат есім орнына келіп, сын есімдермен қабыса байланысады білдіреді. Сөзбе сөз аудармада сын есімді сөз тіркестердің бір қатары жартылай калька деп аталады , бүлай аталуының себебі - құрамындағы компонеттердің бірінің төл сөз , екіншісі кірме сөз ботлуы.