Ағылшын тіліндегі зат есімді сөзтіркестердің қазақ тіліне аударылу жолдары

Аударма негізінен лексикалық мағанамен жұмыс жасайды десек қателескен болар едік . Аударма барысында лексикалық мағынамен қатар грамматикалық мағына да басты болып табылады. Яғыни аударманың сәтті шығуы - басқа да трансформациялар түрлері мен грамматикалық толықтыруларға байланысты.[Верещагин .Е.М., Костомаров В.Г. Язык и культура. - М., Руский язык 1976-248с.]

Табиғаты және мазмұны жағынан мағынаның бұл екі түрі өзара айырмашылықта болады . Бұл туралы Л.С.Бархударов: бір тілде лексикалық болып табылатын мағыналар келесі бір тілде грамматикалық болуы әбден мүмкін - деп көрсетеді 113,1436. Мұндай айырмашылық екі тілдің грамматикалық жүйесінің, грамматикалық категориясының бір -біріне сай келмейтіндігі арқылы түсіндірледі.

Ал қарастырылып отырған зат есімді сөз тіркесіне келсек , екі тілде де зат есім мен зат есім кез келген жерде тіркесе бермейді және де екі тілде ұқсастық көп байқала бермейді. Мысалы:

1. Shadowy theory    деген    зат есімді сөз тіркесті жаман ой деп 
   аударған. shadowy   деген сөзді тікелей адаратын болсақ қара деп 
   аударылады .
2. Methodical work - ғажап жұмбақ деп аударған .Ал егер work   сөзін 
   тіркелей аударсақ жұмыс немесе іс теп аударамыз.

Бұл - тілдік жүйеде лексикамен қатар грамматикалық құрылымның да алар орны ерекше екендігінің тағы бір дәлелі.

А.И. Смирницкийдің ойынша лексикалық және грамматикалық мағыналар ең алдымен олардын біреуі жолдары арқылы ерекшеленеді ,сондықтан , тілдік белгілердің сөйлемдегі мағынасын білу аудармашы үшін басты қағида болуы керек . Олай болса , очень важной характерной чертой каждого языка является именно то , какие значения отношений выражаются в нем конкретными словами как таковыми , а какие - несловарными средствами 133,466. Бұл дегеніміз - бір тілде лексикалық болып табылатын мағыналар келесі бір тілде грамматикалық болуы әдбен мүмкін деген көзқарастың тағы бір дәлелі . Ал кез - келген грамматикалық тәсілдің келесі тілді болмауы аударма працесіне еш әсерін тегізбейді . Дегенмен , грамматикалық құрылымның түрліше болуына байланысты туындайтын қиындықтарды жоққа шығаруға болмайды .

Біз қарағанда қазақ , ағылшын тілдерінде зат есімді сөз тіркестер арасында айырмашылықтармен қатар ұқсастықтар да айқындаған едік . Алайда бүл ұқсастықтар үнемі дерлік бір деңгейде бола бермейді. Бұл тілдердегі зат есімді сөз тіркестер ұқсас элементтер болғандығына қарамастан, олардың бірер мағынасы, атқарар қызметі әр тілде әр түрлі.

Мысалы: 1. Is this the bus stop for the number 12 bus?Ол бойшаң ,жақсы киінген ,әдеміше келген жас жігіт екен. Жас шамасы отыздан көп аса қоймағанмен , самайын қырау шала бастапты.

Грамматикалық трансформациялар түпнүсқа тіліндегі грамматикалық бірліктерді аударма тіліне басқа грамматикалық мағына арқылы беруді айтамыз. Грамматикалық орын алмастыруларға түпнұсқа тілдегі барлық тілдік деңгейлердегі барлық грамматикалық бірліктер жатады: сөз тіркесі, сөз жасам, сөз табы, шақтар.

Трансформация формалық құрылым өзгеріссіз қалып, оның мағынасын беретін семалар жиынтығын өзгеріссіз берілуі тиіс. Аудармашы кез-келген түпнүсқадағы мәтінді аудара бастаған кезде, ол   ең   бастысы   белгілі бір

себеппен трансформация әдісін қолданады. Түпнұсқа мағына аудармадағы сәйкестік басқа тілдік белгілерді түпнұсқадағы басқа сема бірліктерінен өзгеше бұл негізі барлық грамматикалық трансформациялар пайымдауына септігін тигізеді.

П.Ньюмарк аудармада қолданылатын трансформацияларды мынадай түрлерге бөледі: ауыспалылық (перемещение), өтпелі ( сквозной) аударма, аудармалық таңба ( метка), компонентті талдау, модуляция, орын алмастыру немесе транспозициялар, функциональды эквивалент, суреттемелі эквивалент, парафраз, қысқарту, кеңейту, натурализация, мәдени эквивалент, синонимия, қабылданған аударма, бірнеше әдіс-тәсілдер жиынтығы, белгілер [ Newmark Р.А.  1988.]

Аудармалық трансформациялардың бір ортақ классификациясы жоқтығы айқындалғандай. Әр типологияда трансформациялар ретінде әр түрлі аудармалық әдіс-тәсілдер енгізілсе де, олардың ұқсас ортақ жақтары да бар екенін де байқауға болады. Авторлар бір аудармалық әдіс-тәсілді ңұсқай отырып , әр түрлі түсіндірме береді. В.Н.Комиссаров ұсынған классификатция транскрипция және транслитерация деп аталған әдісті П.Ньюмарк ауыспалдылық деп атауды. Егер В.Н.Комиссаров калькалау деп бір түрді бөліп алса, П.Ньюмарк оның үшеуін бөліп көрсетеді: өтпелі аударма, аудармалық таңба ( тырнақшаға алынатындар) және компонентті талдау ( лексикалық бірлікті бөліктері бойынша калькалау).

Архиповтың айтуынша [Архипов А.Ф. 1978:11] аудармалық трансформациялар негізінен аударманың техникалық тәсілдері болып саналады. Олар негізінен тұрақты сәйкестіктер арқылы жүзеге асырылады, (контекстуальды), және де сонымен қатар тілдік айтылымдар , осы тәсілдерді қолдануда пайда болады. Аудармадағы грамматикалық трансформация , сонымен қатар аудармадағы грамматикалық мәселелер эр түрлі авторлар еңбектерінде қарастырылған. Соның ізімен , Е.В.Бреустың айтуы бойынша , егер де белгілі бір сөйлем екінші бір тілге аударылған кезде өзгеріссіз аударылуы тиіс. Алайда , әрбір тілдің өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес тұрақты жиі қолданылатын сәйкестіктер кездеспеуі де мүмкін. Түпнұсқадағы негізгі ой , идея аудармалық сәйкестіктер арқылы беріледі. Ал олар көбіне өзгеше тілдік белгілер мен және түпнұсқадағы семалар бірліктері арқылы беріледі, бұл негізінен әр түрлі грамматикалық ауыстыруларға әкеліп соқтырады.[ Бреус Е.В. 2000:154]

Грамматикалық орын алмастырулар - нүпнұсқа текстегі грамматикалық құрылымы өзгеше кейбір тілдік элементтердің сәйкес келуі. Ағылшын тіліндегі және қазақ тіліндегі грамматикалық бірліктердің бір-біріне ұқсас бірліктері арқылы трансформацияланады.

• Тһе ехсеllent steak

• Дәмді даярланған

• An ordinary lock
• Жай құлып

Грамматикалық орын алмастыруға Л.С.Бархударов сөз формаларының алмасуын ( зат есімдік көптік , не жекешелік түрінің , етістік шақтарының және т.б. жатқызады. Бархударовтың және Коммисаровтың пікіріне зат есімді сөз тіркесі ағылшын тілінен тікелей немесе мағынасы ауысып келеді . Мысалы,

• A nice looking young fellow  ( 44р)
• әдеміше келген жас жігіт (336)

Ағылшын тіліндегі сөйлемде young fellow сөз тіркесі (adj+noun) мән жайын ашып ауту немесе көрсету   болып табылады.

Ал Л. С. Бархударов трансформациялардың барлығын төртке бөліп көрсетеді: орын ауыстырулар, орны алмастырулардосулар және қалдырып кетулер. Мұнда автор бұл жүйелеу жуық шамада, әрі шартты екендігін және аталғандар бір-бірімен қосылып комплексті трансформациялар құрайтындығын ескертеді. Орын ауыстыруды Л.С. Бархударов сөйлем құрылымындағы сөздің, не сөз тіркесінің ретінің немесе құрмалас сөйлем бөліктерінің ретінің өзгеруі деп түсіндірді. Автор орын алмастыруларды аудармалық трансформацияның ең кең тараған түрі дей отырып, оларды грамматикалық және лексикалық түрлерге бөлді. Грамматикалық орын алмастыруларға Л.С.Бархударов сөз формаларының алмасуын (зат есімнің көптік, не жекешелік түрінің, етістік шақтарының және т.б.) және сөз таптарының алмасуын (мысалы, етістіктен жасалған зат есімнің орны мен етістіктікінің алмасуы, сын есімінің үстеүге, зат есімге немесе етістікке және т.б.), сөйлем мүшелерінің алмасу (сөйлеменің синтаксистік құрылымын қайта құру), мысалы, ырықсыз етіс конструкциясы ашық раймен, ТТ-гі сөйлемнің бастауышын пысықтауышқа және с.с, сондай-ақ құрмалас сөйлемдегі синтаксистік алмастыруларды (жай сөйлемді құрмалас сөйлеммен, құрмаласты - жай сөйлеммен, бағыныңқыны - басыңқыға, немесе керісінше, жалғаулықты байланысты - жалғаулықсызға немесе керісінше) жатқызды.

Аудармашы ғалым Шлейермехердің 1816 жылы жазған мына бір үзіндісін келтіруге болады: "Чем точнее мы передаем иностранные словаб тем болыыий ущерб терпит произведение. Если переводчик хочет, чтобы драматург заговарил как бы на его языке , многое вообще останется за скобками 6 и своеобразие произведения сильно пострадает. Переводчик поэтому должен искат замену" [ Шлейермахер Р.О. 2000:143]

Аударма актісі - стихиялы түрде құбылыс емес ; мұнда екі тілдегі амалдарды салыстыру , түпнүсқаның коммуникативтік - функционалдық бергілерін , жанрлық ерекшеліктерін, аударылатын мәтіннің арналатын аудиториясының, қауымының ұлттық кәсіби сипаттарын , білім деңгейін әрдайым назарда ұстау қажет. Сондықтан, екінші тілдің барлық әуелетін сұраптап тиісінше балама табу үшін аудрмашы әртүрлі ізденістерге барады.[ Алдашева А. 1999:56]

Антонимдік аударма тәсілі В.Н.Комиссаровтың да , Л.С.Бархударовтыңда типологиясында бар. Ол В.Г.Гактың жүйесінде семантикалық трансформациялар құрамына кіреді де, контест қатынастарының негізінде шығады. Ал, Комиссаровтың типологисындағы экспликация немесе суреттемелі аударма П.Ньюмарктыңда функционалды эквивалент пен декриптивті эквивалент деген екі түрде берілген.

Компенсация тәсілі барлық автордың типологиясында бар, бірақ В.Г.Гак классификациясында ол алып тастау әдісімен беріледі.

Қосу, қалдырып кету тәсілдері Л.С.Бархударовтың трансформациялар жүйесінде негізгі типтер ретінде көрсетілсе, В.Г.Гак типологиясында ол сандық трансформациялардың құрамына кіргізіледі, ал П.Ньюмарктың классификациясында кеңейту және қысқарту деп аталады.

Іс жүзінде бұл сипатталған аудармалық трансформациялар таза күйінде өте сирек кездеседі. Көп жағдайда олар бір-бірімен тығыз байланысып, тоғысқан күйінде қолданылады. Әрине, бұлар қандай да бір классификатциялар секілді шартты болып табылады, өйткені олар ауармашының шын мәнінде қолданатын барлық әдіс-тәсілдерін қамти алады.

Жұмыста әр автор ұсынған әдіс-тәсілдерге сүйене отырып, зерттеу нысаны ретінде қарастырылған мәтіннің сипатына қарай жиі кездесетін әдіс-тәсілдердің жаңа классификациясы ұсынылады:

Аударма трансформациялары; 1. Лексикалық-семантикалық алмастырулар: Модуляциялау;

Сөз мағынасые нақтылау; Сөз мағынасын ұлғайту; Лексикалық жинақтау; Лексикалық дамыту;

2. Грамматикалық трансформациялау. 
Грамматикалық алмастырулар;

Сөйлемді бөлу; Сөйлемдерді біріктіру;

3. Лексикалық - грамматикалық трансформациялау: 
   Антонимдік аударма;
4. Стилистикалық трансфрамациялау тәсілдері: 
   Метафоралық трансформациялау түрлері; 
   Стилистикалық субституциялау;

Трансформацияларға берілген бұл классификация индукция әдісімен, яғыни нақты аударма мәтіндерін талдап, олардан алынған материалды жинақтау жолымен құрылғандықтан, белгілі бір мөлшерде шартты болып табылады.

Сондықтан қарама-қайшылықтар да орын алуы мүмкін. Дегенмен де ол аударма жолдарын анықтап, белгілеуге мүмкіндік беріп қана қоймай, аудармашыға белгілі бір жағдайларда қолдануға, қажетті кезде қарулануға болатын құралдар жиынтығын ұсынады.

    Аударма практикасында зат есімді сөз тіркестерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аударғанда көбінесе лексикалық трансформацияның арасындағы сөз тіркесі арасындағы мағыналық жэне формальды жағы сақталуын көрсетеді. Негізі лексикалық трансформацияға калькалау тәсілдері атады. Оны басқаша айтқанда сөзбе-сөз тәсілі деп атайды. Калька тәсілі- тілдік бірліктерді ( сөздің , сөз тіркесінің) сыртқы нысаны, ішкі мазмұны нақпа-нақ , сол қалпында аудару дегенді білдіреді.

  Аудармашының  ең негізгі мақсаттарының бірі  – түпнұсқа текстінің және  аударма текстінің семантикалық  эквиваленттілігін сақтау. Екі текст  бір-біріне  эквивалентті болу  үшін міндетті түрде әр түрлі  аудармалық өзгерістердің (құбылулардың) – трансформацияның негізінде  жүзеге асырылады. Аудармашы әрбір  тілдің өзіндік құрылымы, өзіндік  ұлттық ерекшелігіне сәйкес түпнұсқа  тексті аудару барысында жалпы  трасформацияларды қолданады. Оның  ішінде В.Н.Коммисаровтың классификациясы  бойынша грамматикалық, лексикалық  және лексика-грамматикалық трансформация  тәсілдерін жатқызады.

  Лексикалық  трансформация – зат есімді  сөз тіркестер арасында жиі  кездесетін трансформациялардың  бір түрі. Аударма барысында аудармашы  әрдайым түпнұсқа тілдегі тілдік  бірліктердің, сөз, сөз тіркесі арасындағы  мағыналық және формальды жағы  сақталуын көрсетеді. Оған транскрипция , транслитерация және қалькалау  тәсілі және лексико-семантикалық  орын алмастыру (конкретизациялау ( нақтылау), генерализациялау (жалпылау) және модуляция тәсілдері) жатады  деп деп жоғарыда айтып кеткенбіз.

  Аударма  теориясын жетік білу тек аударманың  негізгі мақсаттары мен міндеттерін  белгілеп қана қоймай, сонымен  қатар аудармышаға көркем шығарманы  аударуда тілдің  грамматикалық , лексикалық және стилистикалық  аспектілерін ескеру аударудағы  негізгі жолдарына нұсқайды және  аудармада негізінен аударманың  негізгі ең дұрысын таңдау  үшін лексикалық трансформацияны  қолданады. Зерттеу жұмысымыздағы  негізгі мақсаты жалпы ағылшын  тіліндегі сын есімді сөз тіркестердің  қазақ тіліне қандай аудармалық  тәсілдер арқылы аударылатынын  анықтадық, зерттеудің нәтижесінде  жалпы сын есімді сөз тіркестердің  көбінесе орын ауыстырылуы арқылы  беріледі, Агата Кристидің « әңгімелер  жинағы» Әділ Ахметов қазақ  тіліне аударудағы негізгі ұсынатын  принципі, қазақ тіліне өзіндік  ұлттық нақышына келтіріп аудару, ұлттық тілде сөйлету болды.Аударманың  көздеген мүддесі – аударма  мәтінді төл тілдің табиғи  қалпымен жасау; сол себепті де  сөздің , сөз тіркесінің сыртқы  формасынан емес, ұлттық нысаны  бар үлгілерде қолданады. Ағылшын  сөйлемінде зат есімді сөз  тіркестер қазақ тіліндегі зат есімді сөз тіркестеріне сәйкестендіріп аудармашы лексикалық трансформация тәсілдері арқылы беріледі.