А. Даржайның «Шагар-оътта шалың» деп чогаалының грамматиктиг онзагайы

Чалыы чараш кыс… Оорганы куду аккан дамырак кара чаъш… Бырлаш кынган сеткил-чүрек (АД ШШ 55).

Чогаалда ат домактары  чуруттунган овур-хевирниң иштики сагыш-сеткилин ажыдарда тодаргай ажыглап турар дээрзин көрдүвүс.

4. Адалгаларның ажыглалы

Адалга дээрге чугааны дыңнаар кижини (азы чүвени) адаар сөс каттыжыышкыны болур. Адалга кылдыр адаарының падежинде чүве адын, чок болза субстантив апарган өске-даа сөстерни ажыглаар [Сат 1983: 75].

«Шагар-оътта шалың» деп  чыындыда адалгалар база таваржып турар. Оларны дараазында чижектерден көөр-дүр бис.

 

1. Делгереңгей адалгаларның ажыглалы

Ук чыындыда делгереңгей адалгалар кол маадырның овур-хевириниң долгандыр турар чүүлге хамаарылгазын, иштики сагыш-сеткилиниң хөлзээшкинин илередип турар.

Чыындыда Доос-Караның овур-хевирин дириг кижиге дөмейлеп турарын тоожукчу маадырның хамаарылгазындан көрүп болур. Маадыр оранымның кем чок чурту деп делгереңгей адалганың дузазы-биле чылыг хамаарылгазын дамчыдып турар.

Хайлыг кара будум адаанче киир союп канчаарың  ол, о, Доос-Кара?! (АД ШШ 7); Оваарымча чогум-биле орук-чирииң шак ынчалдыр үстүм, о, Доос-Кара, оранымның кем чок курту, мени өршээ! (АД ШШ 7).

Бердинген чижекте аныяк оолдуң ынаа кыска изиг, ханы ынакшылын илередирде, алдын даңгына деп адалга-биле кыс кижиниң чаражын, чалыызын херечилеп турар.

Олбукче саадаңар, алдын даңгына! – деп, ол кысты эвилең-ээлдек чалаан (АД ШШ 21).

Тоожукчу маадырның  ынаа кыс кижиге эң-не чылыг күзээшкиннерни күзеп, сарыым,эргимим, ынаам деп адалгалар-биле бердинген ынакшылын илередип турар.

Күжүр сарыым! О, эргимим! О, ынаам! О, сарыым! (АД ШШ 50).

Чогаалда маадырның  төрээн чери суурунга ынакшылын төрээн суурум деп адалга ооң чоок хамаарылгазын херечилеп турар.

О, төрээн суурум, мени өршээ! (АД ШШ 24).

Делгереңгей адалгалар  дузазы-биле автор тоожукчу маадырның ынак кижилеринге, дириг амытаннарга болгаш төрээн черинге чылыг хамаарылгазын дамчыдып турар.

 

 

 

2. Делгереңгей эвес адалгаларның ажыглалы

Ук чыындыда делгереңгей  эвес адалгалар база таваржып турар. Делгереңгей эвес адалгаларның дузазы-биле чуруттунган овур-хевирниң чоок кижилеринге хамаарылгазын илередип турар.

Ава кижиниң ажы-төлүнге эң-не ханы ынакшылын ооң оглум деп адалгазы херечилеп турар.

Уду, оглум, өпей-өпей (АД ШШ 17).

Тоожукчу маадырның  авазынга эгээртинмес ынакшылын  авай деп адалганың дузазы-биле дамчыдып турар.

Дүнениң-не бодуң  хевээр мээң караамга көстүп, ужуражып келбес-даа болзуңза, дүжүмге кирип, арга-сүмеден кадып, күш-шыдалымны, тура-соруумну дадыктырып, мерген угаандан шаңна, авай! (АД ШШ 18).

Бердинген чижекте кырган кижиниң овур-хевирин билдинмес  кижиниң ооң аныяк шаанда кылып  чораан частырыгларын сагындырып, кайгал деп адалга ооң кылып чораан оор чоруун илередип турар.

Чүүден-даа  коргуп сезинмес эрес чаңың кайда  адып каап алганың ол, кайгал? (АД ШШ 13).

Чыындыда адалгалар дузазы-биле тоожукчу маадырның долгандыр турар бойдуска болгаш ынак кижизинге, авазынга болгаш төрээн черинге ханы ынакшылын илередип турар дээрзин көрдүвүс.

Ынчангаш «Шагар-оътта шалың» деп чогаалдың синтаксистиг онзагайын сайгарып көрдүвүс. Чогаалда ажыглаттынган риториктиг айтырыгларны, ат домактарын, кыйгырыг домактарын болгаш адалгаларга даяндывыс. Чогаалда риториктиг айтырыглар дузазы-биле автор кижи болгаш долгандыр турар өртемчейниң аразында туруп турар шиитпирлээри берге айтырыгларны номчукчуларга чедирип, ханы бодандырып турар.

 

 

 

ТҮҢНЕЛ

 

Доозукчу квалификастыг  ажылывыска А. Даржайның «Шагар-оътта шалың» деп чыындызының лингвистиктиг сайгарылгазын сайгарып көрдүвүс. Номнуң сөс курлавыры онзагай, тускай аянныг, байлак бооп турар. Ук чыындының дылынга онзагай аянны киирип, ооң дыл-домаан ураг-чечен болдуруп турар көжүрген уткалыг сөстер, синонимнер, антонимнер, фразеологизмнер болгаш табу, эвфемизмнерниң ажыглалын шинчилеп көрген бис.

Доозукчу ажылывыс бирги  эгезинде А. Даржайның «Шагар-оътта  шалың» деп чыындызында көжүрген уткада ажыглаттынган сөстерни сайгарып көрдүвүс. Олар сөзүглел дылын байыдып, чараш болдуруп турар аргалар болуп, онзагай аянны киирип турар. Көжүрген уткада демдек аттары кижиниң даштыкы хевирин чуруурда, чогаалчы метонимия аргазы-биле карактарынга, көрүжүнге хамаарыштыр  кадыг, соок; эриннеринге хамаарыштыр – чаагай; хол-будунга хамаарыштыр – кадыг, кара деп демдек аттарын ажыглаан. Көжүрген уткалыг демдек аттарын 3 иштики бөлүкке чарган бис. Көжүрген уткада ажыглаттынган кылыг сөстерин 3 иштики бөлүкке чарган бис. Кижиниң кылдыныын дээрниң объектилериниң кылдыныынче көжүрген уткага хамаарыштыр автор чашты хона берген, эргеленип ойнай берген, чуглуп үнүп келген; салдап турган деп кылыг сөстерин чечен-мерген ажыглаан. «Шагар-оътта шалың» деп чыындызында көжүрген уткада 2 бойдус объектилерин илереткен болгаш 15 туугай уткалыг чүве аттары элбек ажыглаттынган болуп турар. Сактыышкын сеткил-сагышты чемире хемирип келген деп одуругда метафора аргазы болгаш чүрээмниң хылдары деп метонимия аргазын авторнуң боду, тып чогааткан сөстери болуп турар.

 «Шагар-оътта шалың»  деп номда ажыглаттынган синонимнер, антонимнер, фразеологизмнер болгаш табу, эвфемизмнерни сайгарып көрдүвүс. Чыындыдан 25 долу болгаш 12 эмоционалдыг синонимнерни тодараттывыс. Ук номда долу синонимнерниң ажыглалы чогаалда элбек болуп турар.

 «Шагар-оътта шалың» деп чыындыда дүн - хүн, өжер - кывар, шын - меге, амыдырал – өлүм 20 антонимнерни тодараттывыс.  Номда ажыглаттынган антонимнер амыдырал дугайында философчу бодалдар, ак биле караның мөңгеде кожа чоруурун тоожукчу маадырның иштики сагыш-сеткилин дамчыштыр номчукчуларга дамчыдып турар.

 Ук номда фразеологизмнер элбээ-биле ажыглаттынган. Ук фразеологизмнерден аяа долар, отка кагган сиир дег дээн чижектиг 10 мораль-этиктиг чүүлдер-биле холбашкан, кижиниң аажы-чаңынга хамаарыштыр 6, шай хайындырым болгаш чаңгыс пак шаа четпес деп 2 үе илередип чоруур болгаш 2 дириг амытаннар-биле холбашкан фразелогизмнерни тодараткан бис. 

 «Шагар-оътта шалың»  деп номда кирген 10 табу, эвфемизмнерни  тодараткан бис. Эң-не хөйү-биле өлүр деп уткалыг 8 эвфемизмни сайгарып көрдүвүс. Авторнуң бодунуң тып, чогаатканы сайлыг эриин каапкаш барган, сөөлгү көш, дазылдың чүстери салдыныпкан деп 3 эвфемизмнерни тодараткан бис. Тоожукчу маадырның ынак кижизиниң чаражын, ооң эмиглерин ийи болчайтылыг ак тейжигештер деп ойзу адап, чүгле авторнуң бодунуң чогааткан сөзүн тодараткан бис.

Ажылывыс ийиги эгезинде чогаалдың грамматиктиг онзагайын сайгарып көрдүвүс. «Шагар-оътта шалың» деп чогаалдың морфологтуг онзагайында чүве аттарын болгаш демдек аттарын сайгардывыс. Эң-не хөйү-биле 23 мораль-этиктиг билиишкиннер-биле холбашкан чүве аттары болгаш 38 кижиниң аажы-чаңын илереткен демдек аттарын тодараткан бис. «Шагар-оътта шалың» деп чогаалдың синтаксистиг онзагайын сайгарып көрдүвүс. Чогаалда ажыглаттынган риториктиг айтырыгларны, ат домактарын, кыйгырыг домактарын болгаш адалгаларга даяндывыс. Чогаалда риториктиг айтырыглар дузазы-биле автор кижи болгаш долгандыр турар өртемчейниң аразында туруп турар шиитпирлээри берге айтырыгларны номчукчуларга чедирип, ханы бодандырып турар.

Чогаалдың лингвистиктиг сайгарылгазын кылгаш, чыындының дылын аажок уран-чечен, амыдыралдың философчу овур-хевирин делгем, калбаа-биле ажыткан деп үнеледивис.

А. Даржай бодунуң номунда  аныяк-өскенге чагыг-сургаалдарны, сагындырыгларны, амыдыралдың дуржулгазын  дамчыдып берип, ниитилелдиң чидиг айтырыгларын көдүрүп турар чогаалчы болур.

 А. Даржайның «Шагар-оътта шалың» деп чыындызында ажыглаттынган дылдың аргалары авторнуң дылының онзагайын, байлаан херечилеп турар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

АЖЫГЛААН ЛИТЕРАТУРА ДАҢЗЫЗЫ:

 

1. Бавуу-Сюрюн М.В., Ондар О.М. Тыва дыл талазы-биле сургуулдарның эртем-шинчилел ажылдарының тематиказы болгаш үлегерлери. – Абакан: Издательство Хакасского государственного университета им. Н.Ф. Катанова, 2007.
2. Баранов А.Н., Добровольский Д.О. Принципы семантического описания фразеологии // Вопросы языкознания. – № 6, 2009. – С. 21-35.
3. Баскаков Н.А. Пережитки табу и тотемизма в языках народов Алтая // Сов. Тюркология. – № 2, 1975. – С. 3-8.
4. Бахтин М.М. Вопросы литературы и эстетики. – М.: Худож. Лит., 1975
5. Винокур Г.О. О языке художественной литературы. – М.: Высшая школа, 1991.
6. Биче-оол М.Д. Тыва чугаа культуразы. – Кызыл, 1970.
7. Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистического исследования.- М.: Наука, 1981.
8. Гаспаров Б.М. Язык. Память. Образ. – М., 1996.
9. Доржу К.Б. К.-Э. Кудажының «Ыы» деп тоожузунуң лексиктиг          онзагайы // Журнал «Башкы», № 1, 2000. – Ар. 69-71.
10. Доржу К.Б. Тыва чечен чогаал сөзүглелиниң филологтуг сайгарылгазы. Өөредилге программазы. – Кызыл: ТывКУ, 2005.
11. Доржу К.Б. Р. Лудуптуң «Авамайның эрегези» деп шүлүүнде көжүрген уткада сөстерниң ажыглалы // Учёные записки кафедры тувинского языка ТывГУ. Сборник научных работ студентов. Выпуск № 1. – Кызыл: ТывГУ, 2006. – С. 102-108.
12. Доржу К.Б. Эвфемизмы в поэзии Антона Үержаа // Тувинская письменность и вопросы исследования письменностей и письменных памятников России и Центрально-азиатского региона / Материалы международной научной конференции, посвященной 80-летию тувинской письменности. – Кызыл, 1-4 июля 2010. I часть. – С. 84-87.
13. Зализняк А.А. Многозначность в языке и способы её представления. – М.: 2006.
14. Кунгаа М.Б. А. Үержааның «Ногаан аът» деп шүлүглелиниң дылының онзагайы // Тыва литература талазы-биле эртем статьяларының чыындызы. – Кызыл: Национал эртем хөгжүдер төп, 2006. – С. 48-76.
15. Лотман Ю.М. Структура художественного текста. – М., 1970.
16. Лурия А.Р. Язык и сознание. – Ростов-на-Дону, 1998.
17. Матпааргы Ч., Куулар Е.М. М. Салчактың «Куу-кыс биле Аңгыр-оол» деп шүлүглелиниң филологтуг сайгарылгазы // Студентилерниң эртем-шинчилел ажылдарының чыындызы. III үндүрүлге. – Кызыл, 2009. – С. 7-14.
18. Мартан-оол М.Б. О синонимах в тувинском языке // УЗ ТНИИЯЛИ. – Вып. 17. – Кызыл, 1975. – С. 168-174.
19. Монгуш Д.А., Сат Ш.Ч. Совет үеде тыва дылдың хөгжүлдези. – Кызыл: ТНҮЧ, 1967.
20. Одинцов В.В. О языке художественной прозы. – М., 1973.
21. Попова И.Ю. К вопросу о поэтике слова // Грамматическая и лексическая        грамматика. – М.: «Просвещение», 1981.
22. Пути анализа художественного произведения / под ред. Б.Ф. Егорова. –       М.: 1981.
23. Рахилина Е.В. Семантика лексической множественности в русском языке // Вопросы языкознания. № 4, 2009. – С. 13-41.
24. Сат Ш.Ч. Табу и эвфемизмы в тувинском языке // Сов. Тюркология. – № 5, 1981. – С. 42-45.
25. Сат Ш.Ч. Эртем ажылдарының чыындызы. – Кызыл, 2006.
26. Сеничкина Е.П. Эвфемизмы русского языка. – М., 2006.
27. Татаринцев Б.И. Влияние лексики русского и монгольского языков на развитие лексической системы современного тувинского литературного языка. – АКД. – Н<span class="dash041e_0431