Экологияның негізгі заңдары және теориялық, практикалық маңызы

     Ғылымда биоценоз  ұғымының баламасы ретінде "Экожүйе" термині жиі қолданылады. Оны 1935 жылы А.Тенсли енгізген. Шын мәнінде, екі ұғымда бірдей мағынаны  білдіреді, әрі бірін-бірі толықтыра  түседі.

    Биоценоз трофикалық сипаты тұрғысынан уақыт пен кеңістікке байланысты — автотрофты және гетеротрофты организмдерге жіктеледі. Егерде биогеоценоз ұғымы көбінесе зерттелетін объектінің құрамына сипаттама берумен шектелсе, ал экожүйе ондағы атқаратын функциясын көбірек сипаттайды.

    Мәселен, экожүйелер:

1) энергия  ағымына,

2) қоректік  тізбектер,

3) кеңістік  пен уақытқа байланысты көптүрлілік  құрылым,

4) биогенді  элементтер айналымы,

5) эволюция  және даму,

6) басқару,

7) компоненттердің  қарым-қатынастарын толық қарастырады.

     Сондықтан  экожүйе — экологияның функциялды  бірлік өлшемі. Оның ең басты  қызметі – ондағы компоненттердің  бір-бірімен қарым-қатынас жағдайында  ықпал етуі.

     Биоценоздағы  қарым-қатынастардың ең бастылары  қоректік және кеңістіктегі байланыстар. Қоректік қарым-қатынастарды ғылымда  — биотикалық факторлар деп  атайды. Яғни, биотикалық  факторлар дегеніміз — тіршілік барысындағы организмдердің бір-біріне тигізетін әсері немесе ықпалы. Аталған факторлар біртүрлі сипат ала отырып, бір ортада тіршілік ететін организмдер арасында анық немесе байқаусыз түрде білініп отырады. Мәселен, өсімдік — өсімдік қоректі организм (фитофаг) үшін ең қажетті роль 
атқарғанымен, кезегінде фитофагтар да өсімдіктің өнімділігін 
азайтып, қолайсыз жағдай туғызады.       

Сол сияқты гүлді өсімдіктер үшін оны тозаңдататын аралар, 
т.б. жәндіктер үлкен роль атқарады. Осының бәрі биоценоз құрылымының күрделілігін және ондағы тіршілік иелерінің бір-біріне  тәуелді, пайдалы немесе кері әсер ете отырып үнемі даму үстінде  екендігін көрсетеді.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

        Экожүйедегі химиялық элементтердің  

           айналымы және энергия айналымы.

 

    Экожүйедегі энергия.  Жоғарыда келтірілгендей биоценоздағы организмдер арасында тұрақты қоректік байланыстар қалыптасқан. Мұндай қатынастар белгілі бір организмдердің тобын біріктіріп отырады. Осы қоректік тізбектер құрамдас үш бөлімнен тұрады. 
     Біріншісі - продуценттер немесе өндірушілер. Мұнда автотрофты жасыл өсімдіктер органикалық заттар түзіп, алғашқы биологиялық өнімділікті түзеді және күн энергиясын жұмсайды (сіңіреді).  
     Екіншісі - консументтер, бұған жануарлар жатады.  
     Үшіншісі -редуценттер немесе қайта қалпына келтірушілер. Оларға микроорганизмдер жатады. Олардың ролі ерекше, яғни, заттарды ыдыратып, қайта қалпына келтіріп зат айналымын жалғастырып отырады. 
  Әрбір қоректіктізбектің қатарында белгілі бір трофикалық (қоректік) деңгей қалыптасады. Ол өзінен өтетін зат және энергия ағымының белсенділігімен сипатталады.  
   Мәселен, жасыл өсімдіктер - бірінші трофикалық деңгейді түзсе;  
фитофагтар – екінші; ал жануарлар тектес қоректілер – үшінші: т.с.с. деңгейлерді түзіп жалғаса береді. 
   Барлық қоректік тізбектер бір-бірімен байланысты және тәуелді болып отырады. Әрбір деңгейден екінші, үшіншіге өткен сайын зат немесе энергия беру жүзеге асады. Осының бәрі биоценоздағы қоректік тізбектің күрделілігін және біртұтас жүйе ретінде әрекет ететіндігін көрсетеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                             Кіріспе

 
   Адам әр кезде де табиғатпен тығыз байланыста өмір сүреді, оның байлықтарын пайдаланады және өз қызметі арқылы табиғатқа әсер етеді. Адамның табиғатқа әсері зиянды салдар тудыруы мүмкін. Мемлекет әрқашанда табиғи ортаны осындай зиянды әрекеттерден қорғау үшін белгілі бір құқықтық ережелер шығарады. Табиғи ортаны адамның зиянды әрекеттерінен қорғауға бағытталған нормалардың (ережелердің) жиынтығы экологиялық құқық деп аталады. Адамның табиғатқа зиянды әсерінің салдарынан XX ғасырдың ортасында әлемдегі экологиялық жағдай күрт төмендеп кетті. 
   Экологиялық жағдайдың нашарлағаны соншалық, бүгінде ол әлемнің кейбір аймақтарында адамның тұрмыс тіршілігімен қоса оның өмірі үшін де үлкен қатер тудырып отыр. 
   2002 жылы Йоханнесбургте (ОАР) тұрақты даму жөніндегі өткізілген Бүкіләлемдік саммитте (кездесуде) бүгінгі күні биологиялық әртүрлілік жылдам қарқынмен қысқарып бара жатқандығы атап айтылды. Адамның әрекеті нәтижесінде теңіздердегі балық қоры 75 пайызға дейін азайды, маржан рифтерінін 70 пайызы жойылу қаупінде түр. Табиғат тозуда, сонымен бірге адамзат та тозып барады, қоршаған ортаның ластануы нәтижесінде халықтың денсаулығы да нашарлап келеді, ал мұның соңы адам тегінің бұзылуына әкеп соқтырады, тұқым қуалайтын аурулар, оның ішінде, ең алдымен, психикалық және туа біткен аурулар санының өсуіне, маскүнемдік, нашақорлық, СПИД, ақ қан ауыруы, қатерлі ісік, жұқпалы және вирусты аурулар таралуына әкелуде. Бүгінгі таңда барлық мемлекеттер зиян шеккен экологиялық ахуалды қалпына келтіру жөнінде іс - шаралар қолдануда. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер:

 

1. «  Экология  және қоршаған ортаны қорғау  » Асқарова.У.Б

Алматы 2007ж

2. « Экология  » Ақбасова.А, Сайынова.Г Алматы 2003ж

3. « Экология  » Бисенова.А.С, Шілдебаев.Ж.Б, Сауытбаева.Г.З 

          Алматы 2001ж

4. « Жалпы экологияның қысқаша курсы » Братский.А.К    

        Алматы 1997ж

5. « Экология негіздері » Жатқанбаев Алматы 2003ж

6. « Экология және тұрақты даму » Алматы 2011ж