S-;p-;d- элементтердің медициналық–биологиялық маңызы

Кальций тапшылығы гипертоникалық кризиске, жүктілік токсикозына шалдықтыруы мүмкін, холестериннің қандағы деңгейін жоғарлатады, сүйектердің механикалық мықтылығын төмендететін остеопорозды дамытуы, жүйке жүйесінің қозуын жоғарлатуы, шашты түсіруі мүмкін.

Барий. Барийдің биогенді маңызы аз зерттелген. Суда жэне қышқылдарда еріген барий тұздары улы болады. Қышқылдар мен суда ерімейтін күкіртқышқылды барий рентген сәулелерін жақсы жұтады, сондықтан оны асқазан мен ішекті зерттеуде қолданады.

Стронций. Жануарлар мен адамдар ағзасында стронций сүйёк ұлпаларына жиналады және сүйектің түзілуіне әсер етеді. Артық болып кетсе сүйектердің сынғыштығына "стронцийлі рахиттің"

пайда болуына әкеледі. Сүйектен стронцийді шығару мүмкін емес.

1.      Мg0         магнңй         оксиді         (магнезия);         асқазан сөлінің қышқылдығы жоғарылап кеткенде қолданылады.

2.      МgS04 • 7Н20 (магнезия)        магний  сульфатының гeптагидраты иммунді нерв жүйесін тыныштандыратын қасистіне байланысты ұйықтататын немесе нашақорлық эсері бар.

3.      СаСі2: 6H20         кальцийдің         гексагидрат         хлориді; аллергиялық ауруларда қолданылады.

4.      2СаS04 • Н20 кальций сульфатының жартылай гидраты (күйдірілген   гипс,  табиғаттагы  гипсті   күйдіру  арқылы алынады):

 2Са304 *2Н2 О                2Са304 • Н20 + ЗН20 -Н20

Оны сумен араластырғанда тез арада қатып  қалады.  Осы қасиетіне байланысты гипс сынған сүйекті таңу үшін жэне тісті протездеуде қолданылады.

5. ВаS04 барий сульфаты; рентген айқындауда қолданылады.

 

 

р-Элементтердің биологиялық маңызы және олардың қосылыстарыныц медицинада қолданылуы

Бор. Тірі ағзадағы бор қосылыстарының биологиялық маңызы зерттелмеген.

Медицинада қолданылуы:

1.   Н3 ВО3   бор   қышқылы:   антисептик ретінде  әр  түрлі   қою

майлардың құрамында болады; ауызды шаюда жэне офпільмологиялықтәжірибеде 1-3% ерітінді түрінде қолданылады.

2. №2В407 • 10Н2О (бура) натрий тетрабораты; антисептик;

Алюминий. Микроэлемент. Медицинада қолданылуы:

I.      КАІ(804)2- 12Н20         алюминий         калий         ашудасы

жүмсартатын, күйдіретін және қан тоқтататын әсері бар.

2 АІ(ОН)3 алюминий гидроксиді; асқазан сөлінің қышқылдығын    төмендетуде,        "Алмагель"    деген    препарат құрамына кіреді.

Көміртек және кремний. Жер қыртысының атмосфера және гидросфераның 16,08% кремний; 0,119% көміртегі құрайды.

Көміртек, басқа элементтермен бірге ұзын атомдар тізбегін кұрып, құрылымы әр турлі органикалық қосылыстар түзеді.

Көміртегінің арқарында өсімдіктер"мен жануарлар түрлері көбейді. Казіргі уакытта биосфера коміртегінің диоксидімен ластанып» жатқандығы көп аитылуда, ол отындардың жануы нәтижесінде түзіледі. XX гасырдың сонына қарай С02-нің ауадағы мөлшерінтң 20% -тен асып кетуі жерде температураның аса көтеріліп (4-5°С) кетуіне жағдай туғызуы мүмкін. Оның себебі, С02 спектрдің инфрақызыл аймағында өте жақсы жұтылады. Соған байланысты С02 атмосфераға радиациялық күн сәулесін өткізіп, инфрақызыл сәулелерінің жылуын кері жібермейді.

Көміртегі оксидінің (II) адам ағзасына зиянды эсері бар, оны «пеш газымен деп те атайды.. Дем алғанда көміртегі оксиді (II) қанга өтеді және гемоглобинмен-карбоксигемоглобин түзеді. Пеш газымен уланғанда гемоглобиннің өттегімен байланысы болмай қалады да өлімге себепші болады.

Медицинада қолданылады:

1.      Активтелген  көмір (карболен); ауыр металдар түздарымен, алкалоидтармен т.б. уланғанда қолданылады.

2.      NаНСОз          натрий • гидрокарбонаты;          асқазан сөлінің қышқылдығын кемітеді; ол сулы ерітінділерді шаюда, жууда қолданылады.

Кремний. Микроэлемент. Тіршіліктің дамуы мен өсуіне керектілердің бірі. Оның ең көп мөлшері теріде, сіңірде, көздің үлпаларында кездеседі.

Медицинада (3Мg0 • 4Sі02 • Н20) тальк қолданылады-сепкіш (присыпка).

Қорғасын. Қорғасынның биологиялық маңызы анықталмаған. Қорғасын қосылыстары ұлы болып келеді. Түрлі қорғасын өндірісінде істейтін жұмысшыларда улану (сатурнизм) болады. Сатурнизм ауруымен шалдыққанда (бастың сынып ауруы, ұйқысыздық талма, жүйке жүйелері) осы белгілер және бүйрек (альбуминурия), асқазан-ішек функциялары бұзылады.

Медицинада қорғасын қосылыстары антисептикалық зат ретінде қолданылады. РЬО қорғасын жабыстыргышының құрамында болады, оны тері ауруы сыздауық шыққанда қолданылады. Рентген кабинетінде жұмыс істейтін медбикелердің киімдеріне корғасын қосылыстары қосылады, себебі қорғасын рентген у-сәулелерін жұтатын қабілеті бар.

Азот. Азотнегізгі биогенді элементтердің бірі. Тірі ағзада оның мөлшері 3%-тей болады. Азот' аминқышқылдарының, ақсылдардын. нуклертидтеплің, нуклеин кышкылдарының, биогенді амипдердің т.б. құрамында болады.

Біз азотты атмосферада өмір сүрудеміз (ауаның 78% азоттаң тұрады), қалган бөліктері оттегі және етугіміз бөлігі басқа химиялық элементтерден тұрады. Жер бетінде азотсыз тіршілік болмас еді. Азот және өмір - бөлінбейтін түсік:і

Зат айналымына молекулала азот қатыспайды. Адам органикалық қосылыстардагы азотты колданады.

Сонымен қатар азоттың нитраты өте зиянды (ағза үшін).

Медицинада қолданылады:

1. ..Азот тотығы (I) немесе "шаттандыргыш газ", И20; оттегімен қоспасы наркотикалық зат ретінде қолданылады.

2 NН4ОН аммиактың сулы ерітіндісі (аммоний гидроксиді, нашатыр      спирті).      Адам      талып      қалган      жагдайда      мақта немесе дәкеге сеуіп абайлап адам мұрнына иіскетеді.

Фосфор. Негізгі биологиялық бес элементтің бірі. Биологияда фосфаттар негізгі екі роль атқарады біріншіден, көптеген биологиялық компоненттердің құрамдық элементтері ретінде қызмет атқарады; мысалы, сүйек және тісте кальций фосфатының (Са5(Р04)3ОН -гидроксиапатит, Са5(Р04)3 Ғ-фторапатит) жинақталуы. Адамның сүйегінде 5% ал, тіс эмальдарында 17% фосфор болады. Екіншіден, ең қызықтысы, ортофосфат иондарының   туындылары   энергия   тасмалдаушы   қызметін атқарады.

Медиципада аденозинүшфосфор қышқылы (АТФ) қолданылады.

Мышьяк. Микроэлемент. Мышьяктың биогенді рөлі мен оның, ағзадагы мөлшері белгісіз.

Мышьяк косылыстары өте улы. Стоматологияда мышьяктың оксиді (II), немесе ақ мышьяк Аs203 ауру тіс нервтерін өлтіруде қолдапылады. Ал, ішуге қан аз болғанда, жүйке ауруына іпалдыкқандарға беріледі.

Оттек. Өмір сүріп жатқан барлық молекулалар қүрамына кіреді. Тірі ағзадағы мөлшері құрғақ зат бойынша есептегенде.70%-дай болады.

Аудағы оттекпен колемдік үлесі -21%.

Ауадағы оттектің мөлшеқіне көптеген- өмірлік процестер байланысты. Оттектің негізгі қызметі тірі ағзадагы зат алмасу процестеріндегі  тотыгу-тотықсыздану реакцияларын- реттеу. Мысалы, .."тау ауруы' жоғары таулы аудандарда оттек жетіспеушілігінен болады. Ауадағы оттектің парциальды қысымының азаюы оттекпен ашығуға әкеп соғады.

Ағзаға қірген оттек С02 түріңде өкпе арқылы шығып отырады.

Тропосферада (20км биіктікте) үш атомды оттектен тұрады, озонды қабатқа көп көңіл бөлінуі керек. Озонды экран күннің ультрафиолетті сәулелерінен жер бетіндегі барлық тірі тіршілікті қорғайды.

Медицинада оттек көміртек оксидімен (ІІ), НСl уланғанда және оттек жетіспейтін ауруларды емдеуде қолданылады. Емдеу мақсатында оттекті тері астына жіберуге асқазанға оттегі коктейлі түрінде пайдалануға болады. Кейінгі кезде жоғарғы қысымда оттегімен емдеу оны гипербаралық медицина деп атайды.

Күкірт. Ағзада фосфор сияқты күкірт те энергия тасымалдау кызметін атқарады. Жануарлар мен адам ағзасында күкірт цистеин және метионин сияқты амин қышқылдарының құрамында болады.

Медицинада қолданылуы:

1.   Тазартылған күкірт; іш жүргізетін, дэрі ретінде, сыкпа , маздар құрамына өндіріліп, емдеуде қолданылады.

2.    Кальций, барий, магний, натрий сульфаты түрінде  қолданылады.

Селен. Айшықты антиоксиданттық қасиеттері бар. Селен антиденелердің түзілуін қуаттайды, эритроциттердің түзілуіне қатысады, сексуалдық белсенділікті қолдайды және ұзартады. Селен еркін радикалдардың калыптасуын болдырмай отырып, олардың ағзаға зақымдау әсеріне тосқауыл болып, иммундік жүйеге қорғау эсерін көрсетеді. Селен ұйқы безінің қызметін және ұлпалардың эластикалығын қолдауға қажет.

Селеннің тапшылығы жүрек дерттеріне, рактың ауруына әкелуі мүмкін. Селеннің жеткіліксіз мөлшері шаршауға, холестерин деңгейінің бұзылуы, ұйқы безі қызметінің жетіспеушілігі, ұрықсыздық сияқты симптомдарға шалдықтырады.

Фтор. Фтордың биологиялық маңызы аз зерттелген. Тіс және сүйектің негізгі қатты бөліктеоінің түзілуіндегі минералды зат алмасу. процесте -қатысады. .Тіс «жәқе сүиекте» фтор фторйпатит (Са5(Р04)зҒ) түрінде болады. Адам фторды ішетін судан қабылдайды,' ңегізінде Іл-суда" І мг фтор болуы стиіс. Егер ішетін суда фтор жеткіліксіз болса, онда тіс эмалдары бұзыла бастайды.

Тіс кариесінің негізгі емі-суды фторлау. Бос күйіндегі газ тәрізді фтор ете улы келеді.

Медицинада натрий фториді NaҒ қолданылады; ол тіс пастасы құрамына ендіріледі, (кариесті емдеу үшін).

Хлор. Негізгі биогенді элементтердің біріне жатады. Хлор асқазан сөлі мен плазманың түзілуіне, ферменттердің белсенділігінің артуына катысып, өмірдегі маңызды кызметтердің бір қатарыін жүзеге асырады. сі анионы биохймиялық процестер айналымына қатысады. Газ түріндегі хлор улы.

Медицинадағы қолданылуы:

1.     Сұйытылған  тұз қышқылы (8 % -тік) асқазан сөлінде  қышқыл жетіспегенде қолданылады.

2.     Кальций, калий, натрий хлориді (I топтың з-элементтері тарауын қараңыз).

3.СаОСІ2 хлорлы әк; дезинфекциялаушы зат ретінде қолданылады.                                   

Бром.   Биогенді элементтерге жатады.

Медицинада (NaН4Вг) аммоний, (КВг) калий және натрий NaВг) бромидтері қолданылады.

Йод. Адам мен жануарлар үшін керекті микроэлементтер болып есептелінеді. Адам ағзасында йод мөлшері (25мг) жартысынан көбі, онда ол тироксин гармонының құрамына кіреді. Aл ол жетіспесе адам эндемиялық зоб ауруына шалдығады.

Йодтыңбуы улы.

Медицинада қолданылуы:

1.  Радиоактивті йод (изотоптары ІЗІІ 132І І25І ) зоб ауруын емдсуде колданылады.

2.    Йодтың спиртті  ерітіндісі 5% немесе 10%-гік антисептикалық  зат ретінде қолданылады жэне  ішуге атеросклерозда 5%, 1-10 тамшы  беріледі.

3. Люголь ерітіндісі (Кі  сулы ерітіндісіндегі йод). Луыздың  сілекей қабаттарына жағу үшін қолданылады.

4. Кі калий йодиді, NaL натрий йодиді, эндемиялық зобта  қолданылады. "Антиструмин" дәрісінен тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

d-Элементтердің биологиялық маңызы  және олардың қосылыстарының  медицинада қолданылуы

Мыс. Ересек адамның ағзасында 100 мг дейін мыс болады. Басқа металл. иондарына қарағанда мыс иондары аминқышқылдарымен, ақсылдармен активті түрде эрекеттеседі, сондықтан мыс биологиялық активті заттармен тұрақты комплекстер түзеді. Ағзадағы мыстың негізгі функциясы каталиттік әсері, қазіргі таңда мыс элементі бар ферменттер. (церулоплазмин, тирозиназа, цитохромоксидаза) белгілі. Медициңада мыс сульфаты СиS04 * 5Н20 антисептикалық зат ретінде терінің күйген жeріне жағуға, көз тамшысы ' рeтінде т.б. қолданылады.

Мысқа қажеттілік қабыну және буын дерттерінде артады.

Күміс. Тірі ағзада күмістің физиологиялық рөлі жеткіліксіз зерттелген. Күміс - ультрамикроэлемент.

Медицинада қолданылуы:

1. АgNO3 (ляпис) күміс нитраты; жұмсартушы және күйдіруші зат ретінде қолданылады. Стоматологияда тісті бүтіндеу, алдын-ала тіс каналдарын күмістейді. Бірінші күміс нитратынан күміс оксидінің аммиакты ерітіндісін және 10%-тік формалинді алады. Бұл процестің өтуін былай жазамыз:

2AgNО3 + 2NН4ОН -Аg20 + 2NН4NО, + Н20

Аg0 + Н-СНО     -Аg + Н-СООН

2.   Қагаз.  мақта. Дәке  бұлардың бэрі   күмістің  хлориді  мен нитраты ерітіндісіне шыланған болады, олар бактерицидті байлайтын материал ретінде қолданылады.

Алтын. Адам ағзасында микроэлемент түрінде табылған, оны енді ғана зерттеуде.

Медицина практикасында алтынның органикалық және бейорганикалық, радиоактивті және металл алтын қосылыстары қолданылады. (І98Аи) радиоактивті алтын қатерлі ісікті емдеуде колданылады. Алтынның күміс және мыспен құймасы тісті протездеуде қолданылады 916-ші құйма сынамасында 91,6% Аи, 4,2% Си және 4,2% Аg бар, оны тісті салуда қолданылады. 750-шы құймасында 75% Аи, 8,3% Аg және 16,7% Си, ал 583-ші құймасында 58,3% Аи, 13,7% Аg және 28% Си болады.

Мырыш. Мырыштың физиологиялық функциясы ферментативті ақсылдармен байланысты. Эритроциттерде мырыштың көп болуы көмір ангидразы құрамында газ алмасуда жэне демалу ұлпаларында болуымен түсіндіріледі. Карбоангидраза кслесі реакцияны катализдейді: