Шпаргалка по "Химии"

ыдыстар). 3. Торкирлау — жүқалап бетонмен сылау. 4.

Басқа   түрлі   заттармен   — каучукпен(гуммирлау),

битуммен,  асфальтпен,   бакелитпен,  целлюлозамен

қаптау.

      B) Химиялық қатітау, оның мағынасы қорғаймыз деген 
металдың бетінде коррозияға берік қосылыстар түзілдіреді, ол 
әдістер:

1. Оттектендіру   —   коррозияланушы   металдың   бетін тотықтырғыштармен   өдейі   әрекеттеп,   оның   бетіне оксид   түрғызу   мысалы   воронение   Фосфаттандыру     —     бетіне     металдың     фосфатын түзілдіру.

 

3. Азоттандыру.
4. Циаидандыру.

IL Турақты қуйма жасау. Мысалы болатқа хром, марганец, никель сияқты металдар араластырылса, болатт&щ таттанбайтын түрлі, сорттары шығады. Олардан паровоз, турбиналар, тракторлар жөне химиялық қүралғылар жасалады.

III. Коршаушы ортаны өзгерту (металл сүйық затпен жанасқанда) сүйықтарда (суда) еріген түз, қышқыл немесе негіз болуы мүмкін. Бүлар коррозияны

тездетеді. Бұған күрес әдісі коррозияны тездететін еріген заттарды аластауға, немесе оның әсерін басатын тежегіш деп аталатын заттарды сұйыққа араластыруға негізделген. Тежегіш араластырғаннан коррозия процесі баяулайды.

Электрхимиялық қоргау. Коррозияланатын металлы қорғау үшін, екінші металдан гальваникалық жұп жасайды. Бірақ екінші металл қорғайтын металымыздан активті (кернеу қатарында сол жағында түратын) болуы керек. Мысалы, бу қазандарының бір жеріне бір кесек Zn жанастырып бекітіп қояды, бүл үздіксіз істейтін гальваникалық жүп болып шығады, бірақ қазан жасаған шойынымыз аман қалып мырыш коррозияланады. Осындай өдісті су кемелерін жүргізетін винттерін қоргау үшін, газ жолында қүбырларды қорғау үшін т.б. жерлерде қолданады. 

      42Бірінші А топшасы элементтердің ең маңызды элемеғнттері.

      Бірінші топтағы элементтердің барлығының да сыртқы қабатында бір s-электрон болуы, олардың электрон қосып ала алмайтындығын, қайта жалғыз электронын беріп жіберіп, оң бір валентті катион түзеді деп күтуге мүмкіншілік береді.

      Бүл топтағы элементтердің сырттан  екінші қабатындағы электрон саны екі түрлі: бір топ элементтерде ол қабат 8 электронды, әрі соңғы электроны, s-, р-электрондар, бұл литий, натрий х<вне үлкен периодтардың жүп қатарларының элементтері --• калий, рубидий, цезий және франций. Қүрылымы мүндай элементтерді, әуелдегі келісім бойынша пегізгі тоща жатқызамыз. Қалған мыс, куміс және алтын элементтерінің сырттан екінші қабатында 18 электрон болады өрі соңғы электрондары -электрондар, олар қосымша топқа жатады.

Сілтілік  металдардың сипаттамасы 

      17.2. Литий жұмсақ күмістей ақ металл, барлык металдардың ішінде ең жеңілі. Литий химиялық өте активті. Ауадағы О₂ мен N₂ -мен әрекеттесіп, қара қабыршақ Li₂O жөне Li₃O түзе отырып тез тотығады. Атмосферада Ғ₂, С1₂, сонымен қатар буда Вг₂ және І₂ қалыпты температурада өздігінен жанады. Басқа барлық бейметалдармен (S, С, Н₂ және т.б.) қыздырғанда қосылады.

      Егер  литийді қатты қыздырса, онда атмосферада  СО₂ жанып көптеген метаддармен интерметалдық қосылыстар түзеді, ал Mg, A1, Zn қатты ерітінділер береді. Li сумей, қышқылдармен шабытты әрекеттеседі:

2Li+2H₂O=2LiOH+H₂t

   Литийдің  косылыстары. Литийдің бинарлық қосылыстары түссіз кристалдық заттар; тұздар, немесе тұз тәрізді қоспалар болып табылады. Химиялық табиғаты, ерігіштігі мен қасиеттері жағынан кальций мен магнийдің туындыларына үқсас. Бинарлық қосылыстары мен тұздарының ішіндегі нашар еритіндері: LiF, Li₂CO3, ЬізРО4 т.б.

     Литийге асқын қосылыстар төн емес, бірақ  пероксиды Li₂O₂, персульфид Li₂S₂ және перкарбид Li₂C₂ белгілі. Литий оксиді Li₂O - ақ қатты зат. Жай заттардың әрекетімен алынады. Сумен гидроксид түзе активті әрекеттеседі. Қышқылдармен, қышқылдық жөне амфотерлік оксидтермен түздар түзеді.

      Гидроксид LiOH - түссіз, өте гигроскопиялық зат, суда ериді. Күшті негіз. Бірақ, ерігіштігі мен күші жағынан LiOH I топтың қалған s -элементтерінен төмен. Қатты қыздырғанда LiOH (басқа сілтілік металдардың ЭОН салыстырғанда) ьщырайды:

2LiOH^Li₂O+H₂O

       LiOH-ты LiCl-дың сулы ерітінділерін электролиздеу арқылы алады. Аккумуляторлардағы электрод ретінде қолданылады.

      Натрий  басқа да сілтілік металдар сияқты табиғатта, тек қосылыс күйінде ғана кездеседі. Натрий силикаттар қүрамында болады. Қүрамында натрий бар минералдардың маңыздылары — ас түзы NaCl - түзды көлдерде

шөккен  түрде кездеседі.Натрий өте жүмсақ, оны пышақпен оңай кесуге болады. Кесілген жері жып-жылтыр болғанымен, тез тотығатындықтан лезде күңгірттенеді, сондықтан оны керосинге салып сақтайды.

     Натрий  оксидін тікелей тотықтырып емес, жанама жолмен алады, ол да ақ түсті қатты зат, сумен өте жақсы реакцияласады. Na₂O әзір еш жерде қолданбайды.

      Натрий  гидроксиді NaOH - түссіз, өте гигроскоптық, өзі жанасқан затын күйдіргіш қатты зат. Сондықтан куйдіргіш сілті, куйдіргіш натр деп атайды. Күйдіргіш натр оңай балқығыш, әрі айрылмай үшатын зат, балқыған күйде шыны, фарфор, платина ыдыстарын "жеп" қояды, сондықтан мүны күміс, никель, темір ыдыстарды балқытады.

      Натрий  сульфаты Ntt2S04-10H20 суда жақсы ериді. Техникада, әсіресе шыны, натрий сульфиді (Na₂S) т.б. өндіруде көп қолданылады. Бүл түз табиғатта ащы көлдерде шекісен түрде кездеседі. Техникада натрий сульфатын қысқартып "сульфат" дейді.

     Натрий  нитраты NaN0₃ азот қышқылын өндіргенде қосымша өнім ретінде шығады. Тыңайтқыш ретінде қолданылады.

     Натрий  гидрокарбонаты NaHCOs ерітіндіден үсақ кристалл түрінде, кристалдық сусыз бөлініп шығатын зат. Ерігіштігі нашар, қыздырғанда қүрғақ түрі де, еріген түрі де былай айрылады:

2 NaHCO₃=Na₂CO₃+CO₂+H₂O

Натрий  гидрокарбонаты ас содасы деп атап медицинада,

кондитер  өнеркөсібінде пайдаланады.

      Натрий  карбонаты не сода, химиялық онеркәсіп өндіретін заттардың маңыздысының бірі; сусыз түрін Na₂CO₃ кальцинирленген сода, кристаллогидрат түрін Na₂CO₃-10H₂O кристалдық сода дейді, кристалдық сода ауада ашық қалса сусызданады. 

      46.Мыс  топшасы. 1-В тобы. Бірінші қосымша топқа - мыс, күміс және алтын жатады. Бүл қосымша топтағы бірінші элемент мыс болғандықтан бірінші қосымша топты мыс топшасы деп те атайды. Бұл элементтер үлкен периодтардың тақ қатарына орналасқан. 
 

/

 

      Мыс. Мыс кейде сап күйде кездескенмен негізінен қосылыстар       құрамында   болады.   Мыс   кендеріндегі   оның маңызды минералдары — мыс жылтыры — Cu₂S, мыс колчеданы - CuFeS₂, сирегірек кездесетіндері куприт — Си₂О, малахит -Cu(OH)₂CuCO₃.Мысты өндіруде пирометаллургиялық және гидрометаллургиялық процесстер қолданылады.

      Мыс электр сымдарын жөне кабель жасау үшін қолданьшады, сонымен қатар машжналар мен аппараттар жасау үшін пайдаланатын әртүрлі қүймалардың құрамына кіреді. Мыс қүймаларының ііпіндегі ең маңыздылары мыналар: (90 %• Си, 10 % Sn)_r томпак (90 % Си, 10 % Zn), мельхиор (68 % Си, 30 % Ni, 1 % Mn, 1 % Fe), нейзильбер (65 % Си, 20 % Zn, 15 % Ni), латунь (60 % Си, 4ft % Zn) жөне тиын жасауға қолданылатын қүймалар.Мысты 375 °С дейін қыздырғанда, СиО одан жоғары температурада Си₂О-ға айналып кетеді. Қүрғак, галогендер қальшты температурада эсер етпейді. Су буы бар жерде фтор, бром және хлор мысты тотықтырады. Мысты қыздырса, хлорда және күкіртте жанып, CuCl, Cu₂S айналады.

      Сутек, коміртек, азотпен мыс тікелей реаіщияласпайды. Жоғары температурада кеміртекпен Cu₂C — карбид түзеді.

      Мыс (сол сияқты күміс пен алтын да) металдардың кернеу қатарында сутектен кейін орналасқандықтан, оғай тек анионьшың тотықтырғыш қасиеті бар қышқьшдар ғана эсер ете алады. Қышқылдардың іпіінде мысты жақсы ерметін концентрленген күкірт қышқылы (қыздырғанда) мен сүйытылған және концентрленген азот қышқылы:

Си + 2H₂SO₄ = CuSO₄ +  SO₂T  + H₂O

Си + 4HNO₃ = Cu(NO₃)₂ + 2NO₂t  +  2H₂O

     Бір валентті мыстың кoсылыстары — мыстың (I) оксиді Си₂О (димыс оксид деп аталады) табиғатта кездеседі. Қолдан алуға да болады.Си₂О сәл негіздік қасиеті бар, бірақ суда ерімейді, жанама жолмен алынған СиОН та суда ерімейтін зат.

      Си₂О - қызыл түсті шыны жасауға, кемелердің суға батып тұратын жерін бояуға қолданылады. Мыстың (I) оксиді мен тұз қышқылы реакцияласқан кезде мыс (I) хлоридінің СиСІ түссіз ерітіндісі түзіледі, осыған су араластырсақ, ол суда ерімейтіндіктен, ақ тұнба түрінде шөгеді. Табиғатта кездесетін мыс жылтыры Cu₂S, мыспен күкірт тікелей қосылғанда түзіледі.

      Cu₂O амфотерлі болғандықтан, күшті сілтілермен әрекеттескенде қышқылдык қасиет көрсетіп куприттер түзеді.

Екі валентті мыстың крсылыстары. Мыс (II) оксиді CuO (оксид мыс (II)) — мысты ашық ауада қыздырса қара түсті оксид - CuO айналады.

Мыс (II) гидроксиді Cu(OH)₂ — екі валентті мыс тұзы

сілтімен өрекеттескенде түзіледі.Мыс (II) гидроксиді көк түсті, суда еруі қиын зат, өлсіз негіздік касиеті бар. Аздап қыздырғанның өзінде-ақ айрылып мыс (I) оксидін және су түзеді.

    КүмІС. Күміс табиғатта сап дербес күйде жөне қосылыстар құрамында кездеседі. Қосылыстарының маңыздысы күміс жылтыры - аргентит Ag₂S (мыс және қорғасын кендерінде кездеседі).

    Күміс кендері Оралда, Қазақстанда, Алтайда, Кавказда және т.б. жерлерде бар.

Күміс түздарының маңыздылары:

     Куміс нитраты AgNO₃, оны ляпис деп те атайды. Түссіз мөлдір кристалдар, суда жақсы ериді. Бүл түз айна жасауда, гальванопластикада, фото жүмысында және медицинада кішкене жаралардың аузын күйдіріп бүрістіруге қолдананады.

     Куміс бромиді AgBr — фото пластинкалардың, қабыршақтарды жөне фото қағаз бетіндегі жарық сезгіш қабатының қүрамына кіреді. Жарық әсерінен бүл түз айрылып қүрамындағы күміс өте ұсақ түрде қара түсті болып бөлініп шығады.

      Алтын. Алтын табиғатта сап түрде кездесетін металл. Алтынның үсақ түйірлері кварц ішінде, немесе кварц қүмы арасында шашыраңқы күйде болады. Алтынның табиғаттағы қосылысы алтын теллуриді (калаверит) AuTe₄ қүрамында және мыстың, қорғасынның сульфид кендерінде болады.

    Алтын Сібірде, Оралда жөне Орта Азия мен Қазақстанда да кездеседі.

Алтынның  (III) оксиді Аи₂Оз - қара қоңыр, Аи₂8з - кара. Аи(ОН)₃-күрең түсті барлығы қатты заттар,   суда  еритіні тек АиС1₃.

     Алтынның  (III) гидроксиді Аи(ОН)₃ амфотерлі зат. сілтілерде және қышқылдарда еріп аниондық комплекстер түзеді.

      40. Азот. Жаратылыста азот дербес күйінде және қосылыс қүрамында кездеседі. Барлық химиялық элементтердің ішінде (инертгі газдарды санамағанда) осы жалғыз азот, басқа элементтермен қосылғысы келмегендей, олардан аулақ дербес күйде атмосферада болады. Жер қыртысының 1т салмағына Ікг азот келеді, бірақ бұл азот негізінде органикалық қосылыстар түрінде болады.

     Жер шарының кей жерлерінде Оңтүстік Америка (Чили), Закавказье, Орта Азияда азоттың минералдық қосылыстар түрінде бірқатар қорлары бар (NaNOa, KNOs түрінде). Азот белок заттарының қүрамында болады. Азоттың атомдарымен иондары күн атмосферасынан табылған. Уран мен нептунда ол аммиак түрінде кездеседі, •

     Алу жолдары. Азотты өндірісте сұйытылған ауадан, оттекпен екеуінің қайнау температураларының айырымы 12,8 °С (О₂=-183°С, N2=-195,8°C) пайдаланып ажыратып алады. Азот пен оттекті ажырату үшін бүларды бірге конденсациялайды.

      Қайнау  температурасы жоғарырақ сүйық  оттектің буы, қайнауы төмен сүйық азотпен жанасқанда конденсацияланады. Оттек буының конденсациялануы кезінде бөлініп шығатын жылу есебінен сүйық азот буға (газға) айналады. Осы айтылғанды бірнеше мәртебе қайталаса, газ күйінде азот, сүйықтық түрінде таза оттек алынады.

     Азот  аз мөлшерде, дабораторияда керек болған кезде, оны мына әдістердің бірімен алады.

1. Аммиакты    қыздырған    мыс    оксидінің    арасымен 
өткізеді;