Қазақстан Республикасындағы қазіргі мемлекеттік реттеу жолдары мен даму деңгейі

 

 

 

 

 

 

1.2. Мемлекеттік  реттеу формалары мен әдістері, функциялары.

Экономиканы мемлекетпен  реттеудің әдістері әкімшілік және экономикалық болып бөлінеді.

Мемелекет экономикаға әсер ету үшін сан алуан әдістер  қолдана отырып,  өзінің  қызметін жүзеге асырады. Мемлекеттік реттеу әдістерінің ішінен мүлдем керексіз немесе мүлдем тиімсіздерін кездестіре алмаймыз. Барлық әдістер де қажетті  болып табылады, мұндағы маңыздысы  – ол әдістерді мақсатқа лайықты  етіп қолдана білу. Егер билік басындағылар экономикалық немесе әкімшілік әдістердің біреуін қолдануда басымдық көрсетіп шектен тыс шығатын болса, онда шаруашылық өмірде артта қалушылық байқалады .

Нарық  көбінесе өзін-өзі  бағыттаушы жүйе болғандықтан, оған тек  жанама  экономикалық әдістер арқылы ғана әсер етуге болады. Бірақ бұдан  дамыған нарықтық шаруашылық жүйеде әкімшілік әдістер болмайды деген  пайымдау шығуы қате. Көптеген жағдайларда  әкімшілік әдістерді қолдану  қажетті болып табылады.

Тәжірибе көсреткендей, қазіргі  кезде көптеген нарықтық экономикалы  елдер әлеуметтік-бағытталған (аралас) болып табылады.  

Экономикалық және әкімшілік  әдістер ұқсас болғанымен, олардың  айтарлықтай бір-бірінен айырмашылықтары  бар. Әкімшілік әдістер көбінесе экономикалық таңдау еріктігіне шектеу қояды, кейде мүлдем әкономикалық таңдау құқынан айырады. Мұндай мәселелер  әкімшілігі  экономикалық негізделмеген  аумақтарда пайда болады, кейде оның соңғы нысаны әміршілдік экономикамен аяқталуы мүмкін. Ол бұрынғы КСРО-ға тән экономика. Мұндай жағдайларда  мемлекеттік бақылау өндіріс  көлемін, оның құрылымын, бағаларды, өнімнің  тұтынушылық сапасын, шығындарды, жалақыны, пайда мен оны бөлуді, жабдықтаушылар мен тұтынушылармен байланыстарды, яғни бүкіл шаруашылық үдерісті қамтитын болады. Экономикалық әдістер таңдау еріктігін шектемейді, керісінше  оны кеңейтеді.

 Экономмикалық реттеу  әдістерінен әкімшілік реттеу  құралдарының ерекшеліктері келесідей:

• оларды жүзеге асыру үшін қосымша материалдық стимулдар жасау қажеттегі туындайды;
• мемлекеттік билік авторитет күшіне негізделеді;
• тиым салу, рұқсат ету және мәжбүрлеу шаралары қолданылады (квоталау, лицензия беру, жекешелендіру ережелерін бекіту)
• мемлекеттік сектор кәсіпорындарды мемлекеттік меншгікті басқаруды ұйымдастыруын алдын ала есептейді.

Мемлекеттік реттеудің  әкімшілік әдістері

Мемлекеттің экономикаға  әсер етуі нарықтықтың өзін-өзі реттеуі  мемлекеттік реттегіштермен негізделеді. Нарық жеке тауар өндірушілерінің  еңбек алмасуы сияқты, оларды өнім сапасын жоғарлатуға ынталандыру  сияқты, өндіріс шығындарын азайту, табыстардың өсуі сияқты функцияларды атқарады.    
Мемлекет арнайы белгіленген тездеткіш, реттеуіш, тұрақтандырғыштар, әлеуметтік  салымдар қолданады. Қоғам үшін бақылау функциясы маңызды болып  табылады, мысалы түрлі стандарттарды жасау (экономикалық, әлеуметтік және т.б.).  Салықтар мемлекетке кәсіпкерлік қызметтің белгілі бір түрлерін реттеуге көмектеседі, ал мемлекеттік шығындар арқылы олар фирмалар мен кәсіпорындарды  әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыруға ынталандандырады.   Мемлекет экономиканы реттеуде тікелей және жанама әдіістерді пайдаланатыны белгілі. Тікелей реттеу әдістеріне келесілерді жатқызамыз:

1) экономиканың дамуының  стратегиялық мақсаттарын анықтау  және олардың индикативті және  басқа да жоспарларда, мақсатты  бағдарламаларда жүзеге асырылуы;   
2) арнайы өнімді жабдықтауға, жұмыстарды атқаруға, қызметтер көрсетуге мемлекеттік тапсырыстар және мәмілелер жасау;

3) келісімдер, бағдарламалар,  тапсырыстарды мемлекеттік  қолдау;

4) технология мен өнімнің  сапасы мен сертификациясына  қойылатын нормативті талаптар;   
5) белгілі бір өнім түрлерін өндіруге құқықтық және әкімшілік шектеулер қою;   
6) экспорт пен импорттық операцияларды, яғни сыртқы операцияларды лицензиялау. 
Экономиканы реттеудің тікелей әдістері материалды стимулдың қосымша құрылуымен байланысты емес және ол мемлекеттік билік күшіне жүгінеді.

Сонымен қатар әкімшілік  әдістерге  экономика, техника, экологияның  қақтығысына жиі түсіп тұратын  түрлі стандарттар мен нормаларды жатқызуға болады (мысалы, ауыз тағамдарына  деген қосылатын зиянды заттардың  максималды нормасы, атмосфера мен  қоршаған ортаға  лақтыруға болатын  улы заттардың  максималды нормасы).

Әкімшілік реттеудің   оң жағы – ол кейде жанама әдістермен тиімсіз бақыланатын үдерістерді  нәтижелі реттей алады. Мысалы шаруашылық әрекетке экологиялық қорғанысқа кепілдеме  бере алатын  қатаң стандарттар  қажет. Бұдан басқа да шаруашылық сфераларында стандарттар бар.  Сол  сияқты әкімшілік әдістер дүниежүзілік байланыстар жүйесіндегі  ұлттық мүдделерді қорғауға бағытталған сәтінде  де пайдалылығын көрсетеді. Олардың  санына экспортты лицензиялауды, мемлекеттің  импорттық капиталды бақылауды  енгізуін жатқызамыз. Әкімшілік әдістердің тағы бір алатын секторы – бұл  мемлекеттік сектордың  кәсіпорындарына  қатысты әкімшіліктендіру элементтерін қарайластыратын мақсатты бағдарламаларды  жасау.  Осымен қатар әкімшілік  әдістер төмен деңгейде өмір сүретін  халықтың мүдделерін қорғайды. Оның мысалына жұмыссыздарға төленетін пособиялар, көп балалы отбасына төленентін ақы, еңбекақының кепілденген  минимумы және т.б. Осыдан көріп тұрғанымыздай, экономикалық кеңістікке тарайтын әкімшілік  әдістердің саны көп. Олар бұрыннан бері шаруашылық механизмнің айырылмастай бөлігіне айналған және өндірістің  нәтижелігі мен халықтың әл-ауқатын  көтеріуге ешқандай да кедергі жасамайды. Әлемдік тәжірибе дәлелдегендей, әкімшілік  әдістер қауіпті емес. Ол тек экономикалық негізделмеген болған жағдайда экономикаға  үлкен қауіп төндіреді .

Мемлекеттік реттеудің  экономикалық әдістері

Мемлекеттің жанама реттеу әдістері дегеніміз - шаруашылық әрекет субъектілерінің мүдделеріне әсер ететін әдістер.  Олар көбінесе тауар-ақшалық буындарға жүгінеді. Оларға келесілерді жатқызады:

1) салық салу, салық салу деңгейі  және салықтық жеңілдіктер жүйесі;

2)бағаларды реттеу, олардың деңгейі  және қатынасы;  
3) ресурстарға төлемдер, несие және несиелік жеңілдіктерге деген пайыз мөлшерлемесі; 
4) экспорт пен импортты кедендік реттеу, валюталық курстар және валюта айырбастау шарттары.

Жанама реттеу сферасының қолданылуы  нарықтық экономиканың дамуына байланысты кеңеюде және осы әрекетімен   өз кезегінде ол тікелей реттеу әдістерінің  қолдану үлесін  азайтып отыр.

Нарықты мемлекеттің жанама реттеуінің  мысалына индустриалды даму кезеңі жүзжылдарға созылатын  Германия және Ұлыбританияны жатқызуға  болады.     Германия мен Ұлыбритания Жапония мен Франция сияқты бесжылдық мемлекеттік жоспар әдісін пайдаланбайды және біріншіден, экономикалық буындарды қолданады.  Мұнда маңызды рөлді мемлекеттік реттеу мен жеке қызығушылық білдірушілер арасындағы байланысты жүзеге асыратын пайдасыз ұйымдар, яғни сауда-өнеркәсіптік палаталар сияқты құрылымдар жүзеге асырады.

Мемлекеттің экономикалық функциялары

Нарықтық экономикасы  бар елдердің алдында тұрған міндеттердің көпқырлығын мемлкетпен жүзеге асырылатын экономикалық функциялар арқылы көрсетуге  болады. Оларға жататындар:

• экономиканың қызмет етуінің құқықтық базасын қалыптастыру  және реттеу;
• антимонополиялық  реттеу;
• макроэкономикалық тұрақтылық саясатын жүргізу;    
• ресурстардың орналасуына әсер ету;
• табысты бөлу сферасындағы қызмет.

Бұндай топтастыру жеткілікті мөлшерде шартты болғанымен, талдау жасағанға  өте ыңғайлы. Шынайы өмірде барлық функциялар бір-бірімен тығыз байланысты, бір-біріне тәуелді және олар қосылып экономикалық жағдайға ықпал етеді. Мысалы, антимонополиялық әрекет белгілі бір қабылданған  заңның болуын қажет етеді, ал оның қорытындылары ресурстардың орналасуы  мен табыстың бөлінуінде  көрінеді. Әрқайсына жеке тоқталып кетейік.

    Экономикалық өмірдің үдерістерін реттеп, оны бақылай алатын  атқарушы биліктің қызметін күшейтудің объективті қажеттігі туындады.    Жаңа  Конституция бойынша Қазақстанда барлық ішкі саяси үдерістерді тұрақтандыруға және экономикалық реформа мен оның заңи қамтамасыз етілуі жүзеге асырылатын атқару билігінің тұрақты институты пайда болды.   Қазір мемлекетіміз 1995 жылғы Конституция негізінде  өзінің әлеуметтік нұсқамаларын орындау барысында: бір жағынан, қазақстандық қоғамда әлеуметтік-саяси тұрақтылықты қамтамасыз етіп отырса, басқа жағынан, мемлекеттік құқықтық әдістер арқылы бәсекелік нарық ортасының қалыптасуы үшін қолайлы жағдайлар туғызады, кең құқықтар мен еріктер бере  отырып, тұлғаның өзіндік дамуына мүмкіндік жасайды.        
Заңнама бір орында өзгеріссіз тұрмауы керек, яғни шығарылған заңдармен шектелмеу керек; ол қоғам дамуының динамикасына, яғни алға басумен туындаған жаңа проблемаларға сәйкес болуы тиіс.   
Қазіргі кезде жаңа заңдар қабылдануда. Олар өз мазмұны бойынша азамат құқықтары мен еріктеріне кепілдеме бере алуы керек және құқықбұзушылықты болдырмауға ынталандыруы қажет. Қоғамдық қатынастарды реттеудің неғұрлым нәтижелі механизмдері қарастырылуы қажет. Болжанып отырған келешекте қабылданатын  заңдар антиинфляциялық сипатқа ие болуы керек. Өткен жылдардың қателіктері ескерілуі тиіс. Құқықтық қызмет тек құқықшығармашылық әрекет емес, сонымен бірге құқық қолданушы әрекет екенінін естен шығармаған жөн. Ол үлкен саяси мағынаға ие. Құқықтық ақпараттылық деңгейін, азаматтардың сауаттылықты, құқықтық мәдениетті көтеру мақсатында арнайы шаралар жүргізген абзал.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.3. Мемлекеттің  экономиканы реттеудегі шетелдік  тәжәриебесі.

ЭМР-дің мақсаттары, құралдары, даму қарқыны жеке елдер мен елдер  топтарында әр түрлі болып таьылады, яғни бір-бірінен ерекшеленеді.

Бірнеше себептердің әсерінен әлемнің кейбір елдерінде ЭМР- дің  дамыған механизмі қалыптасқан. Ол елдер қатарына Батыс Еуропа елдерін (Франция, ГФР, Нидерланд,  Балтық елдері, Австрия, Испания), Жапония, Азияның  тез дамушы елдерін және Латын  Америкасын жатқызуға болады. Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталып, социализм  лагері қалыптасты, кейін оның қайта  жойылуы байқалғаны белгілі. Мұндай жағдайларды басынан өткерген елдерде  жеке капитал үлкен мәнге ие. Ондай  елдер жоғарыда аталып көрсетілген  болатын. Ал  мұндай әлеуметтік-экономикалық күйзелістер болмаған  АҚШ, Канада және  Австралия елдерінде ЭМР  жетерліктей  дамымаған. Бірақ соның  өзінде бұл елдерде  әсіресе конъюнктураның нашарлауы байқалғанда, жұмыссыздық, құрылымдық мәселелерді шешкен кезеңдерде ЭМР-ге айтарлықтай көңіл бөлінеді.    
 Жиынтық бюджет пен бюджеттік емес қорлардан ЖҰӨ үлесін қайта бөлу ЭМР-дің масштабы туралы түсінік береді. Бұл үлес 90-шы жылдардың ортасында Жапония мен АҚШ-та 35% пайыздан 40%-пайызға дейін мөлшерді, Германия, Франция және Канадада ол  мөлшер - 50% пайызға жуық болды, ал Швецияда ол  60% пайыздан асты. ЖҰӨ-ді қайта бөлуде бұл елдер арасында айырмашылықтар болғанымен, бұл елдерде нарық  бірінші дәрежеде, ал ЭМР нарықтың реттеушісі ретінде екінші дәрежеде болып  табылады.  Өтпелі экономикасы бар елдерде ескерілетін  мемлекеттік реттеу шаралары нарықтық механизмнің әрекетіне қарсы емес  және жеке меншіктің болуын құптайды.     
 Экономикада мемлекеттің рөлін мемлекеттің меншіктік үлесі сияқты тағы бір көрсеткіш сипаттайды.  Қазіргі уақытта Еуропалық одақтың мемлекеттік секторында  жұмыспен қамтылғандардың 10% пайызы жұмыс істейді, оған шамамен 12,5% пайызы қайта құрылған құн және капитал салымдарының үлесі 20% пайызға келеді (ауыл шаруашылығын санамағанда). Жұмыспен қамтылғандардың  шамамен 30% пайызы мемлекеттік қаржы мекемелерінде жұмыс істейді.

Экономиканы мемлекеттік реттеу әсіресе  тәуелсіз экономиканы құруға ұмтылыс  алған дамушы елдерде, мемлекеттік  меншік негізінде жобалық шаруашылықты жүргізген экономикадан жеке меншікті нарықтық механизмге көшуге ұмтылыс  алған  бұрынғы кеңес елдерінде  негізгі рөлді атқарады.

АҚШ-та ЭМР-дің жоспарлау  нысаны орталықтанбаған. Ол елдің президенттік аппаратында  елбасына ұсынылатын болжамдық  мәліметтерді даярлау  жөнінде статистикалық  саяси бөлім қызмет атқарады. Америкалық конгресте ғылыми техникалық прогрестің нәтижелерін бағалау бюросы жұмысын  атқарады. АҚШ стратегиялық жоспарлау  арқылы қызмет етеді.

Ал Жапонияда үйлестіктер (координациялық) қызметін экономикалық жоспарлау басқармасы мен экономикалық кеңес атқарады. Бірінші жалпымемлекеттік жоспар Жапонияда 1956-1960жж. жасалған. Оны  құрастыруға барлық үкіметтік ұйымдар, ғылыми ізденушілік ұйымдары қатысады. Құрастырылған жоспарды экономикалық кеңес  премьер-министрге ұсынады, ол кейін  жалпымемлекеттік экономикалық жоспар ретінде министрлер кабинетімен  бекітіліп, басылымға шығады.

1946ж. Францияда жалпымемлекеттік  жоспарлар құрастырылды. Жоспар  бойынша бас комиссариат жоспарды  құрастыратын орган болып табылады. Стартегиялық жоспарлар мен болжамдарды  құрастырумен премьер-министрге  бағынышты жоспар бойынша бас  комиссариат айналысады.

Қытай экономикасын реформалау мен дамытудағы мемлекеттік реттеудің  рөлі

Өткен ғасырдың жетпісінші жылдарының соңынан бастап Қытай  өзінің шаруашылық жүйесін рыноктық бағытта реформалауға кірісті. Соңғы  онжылдықта ЖІӨ-ң орташа жылдық өсімі 10% жетіп, мемлекеттің қуатты, сондай-ақ халықтың өмір сүру деңгейі едәуір күшейіп, өсті. Бұл жетістіктердің негізінде экономиканы мемлекеттік реттеудің зор үлесі жатыр.

       Қытайдығы  шаруашылық жүргізудің социалисттік  рыноктық жүйесінде мемлекттік  функциялар макроэкономикалық реттеу  саясатынан көрінеді. Бұның бірқатар  себептері бар. 

Біріншіден, рыноктың әлсіздіктері мен кемшіліктерінің орнын толтыру  қажеттілігі. Капитализм жағдайында сияқты социализм жағдайында да  көптеген өмірлік маңызы бар мәселелерді  шешуге рынок ешқашан бесааспап  бола алмайды. Атап айтсақ, экоголияға, әлеуметтік әділеттілікке, білім беруге деке тұлғаның жан-жақты дамуына  келгенде рынок әлсіздік танытады. Себебі аталмыш сфералардағы жетістіктер  жалпықоғамдық мүдделерге қызмет етеді, сондықтан жеке тұлға немесе кәсіпорын  бұл мүдделерді  қамтамассыз етуге  шарасыздық көрсетеді. Бұдан басқа, экономиканың қарқанды дамуы мен  құрылымын бағалар арқылы рыноктық реттеу әдетте баяу және стихиялы түрде  жүзеге асады. Оның үстінде кәсіпорын  мен жеке тұлға көбінесе толық  ақпаратқа ие болмауы нәтижесінде  микроэкономикалық саясат белгілі  бір деңгейде жоспарсыздығымен ерекшелінеді. Бұл, әсіресе, өндірістік циклды ұзақ салаларда  ерекше көрінеді. Сондықтан байлықты тиімді бөлумен қатар сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігін ұстап тұру және орнықты өсуді қамтамасыз етуде қиындық туғызады. Тек қана рыноктық механизмдерге сүйене отырып табысты әділетті бөлуге қол жеткізуне болады. Рыноктық айырбас эквиваленттік қағидасымен жүргенімен адамдардың мүмкіндіктері әр түрлі, сондықтан олар табысы да едәуір ерекшелінеді. Рыноктық механизмдердің шексіз әрекеті әлеуметтік алшақтауға, жұмыссыздыққа және әлеуметтік шиеліністерге бастайды.