Балаларды табигатпен таныстыру

 Осыншалық  мейрiмiн, шуағын төге отырып, қазақ  баланы еңбекке үйреткен, төзiмдiлiк,  ептiлiк, шеберлiк, шыншылдық, ар, ұят, әдеп, үлкендi сыйлау секiлдi қасиеттердi ұрпақ зердесiне сiңiре бiлген.

 Мысалы: “Сiз деген –сыпайылық, бiз деген  –көмек”, “Сыйға –сый, сыраға  бал”, “Сөзiң тәттi болса, жұмысың  қатты болсын” деген мақал  –мәтелдер де сол игiлiктi iстерге  бастап отырған. “Жақсы сөз  –жарым ырыс” екенiн ұқтырған. Қонақтарға тапсырма: Үш санына байланысты халықтың ой –тұжырымдарын еске түсiру.

Үш жүз, үш арсыз, үш тоқтам, үш жұрт, үш даусыз, үш көз, үш қуат, үш қадiрсiз, үш ғайып, үш жаман.

 “Адам  туа бiлмейдi, жүре бiледi” Олай  болса өмiрге келген әрбiр баланың болашағын алғашқы күн, айларынан бастап қалыптастырған.

Атамыз  қазақ iлiм-бiлiмдi үйрете отырып “бiлiм  ауысады, ырыс жұғысады” деп, татулыққа, достыққа бiлiмдiлiкке, өнерпаздыққа баули  отырып, барлық тағлымды өз отбасынан  бастап, мектепке жалғастырған.

Бастауыш  сынып оқушылары не нәрсені болса  да білуге құмар, қызыққыш, қолымен  ұстап, көзбен көргенді жақсы көреді, сөйтіп барлық зейіні соған ауады. Алайда бұл аталған қасиеттер өзінен-өзі  қалыптаспайды. Білім беруде қазақи ұлттық ерекшеліктерімізді кеңінен қолдану арқылы оқушылардың адамгершілік мәдениетін қалыптастыру жөнінде арнаулы, нысаналы жұмыстың қажеттігін тәжірибе көрсетіп отыр. Ол жұмыстың әдістемелігін әзірлеу мен тәжірибелік – педагогикалық жұмыстың әсерлілігін тексеру үшін мынадай міндеттерді орындау қажет деп білеміз:

1)    Қазақ этнопедагогикасының мазмұны  арқылы адамгершілік мәдениетін  қалыптастыру үлгісін анықтау.

2)    Тәжірибелік-педагогикалық жұмыстың  барлық кезеңдерінде оқушылардың  адамгершілік сезімін қалыптастыру қарқынын қадағалау.

-    Оқушылардың адамгершілігін қалыптастыру  қазақ этнопедагаогикасының мазмұнына  негізделуі тиіс;

-    Адамгершілік, ұлттық құндылықтарға  бағдарлау;

-    Қазақ халқының мәдениеті мен  дәстүрлерін бағалайтын көзқарас  туғызу;  
 

Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, тәжрибелік – педагогикалық жұмыс мынадай бағыттарда жүргізілді

1 Оқушылардың  оқудағы қызметін халықтық педагогиканың  құралдарын пайдалана отырып  ұйымдастыру    -Оқушылардың  дүниетану пәнінде гуманитарлық  танымын кеңейту

- білім сапасын арттыру мақсатында қазіргі білім беру технологияларын қолдану

2 Адамгершілік  тәрбие жөнінде сыныптан тыс  жұмыс ұйымдастыру.    - қазақтың  ұлттық мәдениетіне деген көзқарас  қалыптастыру. Отанға деген ой-өрісін, ынтасын қалыптастыру;

3 Этнографиялық мұражайлар ұйымдастыруға көмектесу, қазқатың ұлы адамдары, туған өлке тарихын тану.    өз мемлекеті үшін мақтаныш сезімін дамыту;

Қазақ халқының мәдениетін мақтан етуге үйрету;

-Оқушыларды  ұлттық рух, адамгершілік сезім  қалыптастыру; 

Мектеп  оқу-тәрбиесінде халықтық педагогиканың  тәлім-тәрбиесін қолданып, оның оқушыларға білім мен тәрбие берудегі пайдасын жүзеге асыру әрбір ұстаз шеберлігіне  байланысты. Халықтық педагогика экспериментін  пайдаланып, оқушылар бойына адамгершілік қасиеттерін сіңірудің тиімділігін мына кестден көруімізге болады.

      Дүниетану сабағында және сыныптан тыс жұмыстарда халықтық педагогиканы пайдалану оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып, білімді қабылдауға барынша қолайлы ықпалын тигізеді.

Алған білімдерін күнделікті тұрмыста пайдаланып, өмір тәрбиесінде іске асыру.

Ұлттық  саналығын, этномәдениетін дамытады [38,37].

Ұрпақ тәрбиесіне қатысты ежелден келе жатқан халықтық әдістерінің бірі –  балаға ақыл-өсиет айту және сөз  арқылы баланың көзін жеткізе  отырып, сенімін арттыру. Бұл әдісті мақал-мәтелден, нақыл сөздерден, ырымдар мен тыйым салу сөздерінен айқын көрініс тапқан. Өмірден көргені мен түйгені мол, білікті адамдардың ақыл-өсиетін оқушының санасына сіңіріп, үлкен ой салған.

Ырымдар мен тыйым салу сөздері баланы ағаттық жасаудан, түрлі қауіп-қатерден сақтандырып, адамгершілікке жетелейді. Мәселен, халқымыз «көкті жұлма; құстың ұясын, құмырсқаның илеуін бұзба; жалғыз ағашты жұлма; малды теппе; ақты төкпе; төгілген сүтті аяқпен баспа; т.б.» көптеген мысалдар келтіре кетуге болады [47,16].

Оқушылардың жақсы дәстүрлерді сыйлай білуге, әдемі де жүйрік сөйлеуге, ата-салтын үлгі етуге тәрбиелеу мақсатында, сабақтарда шешендер мен билердің, ұлы адамдардың ұлағатты сөздеріне  үлкен мән беріліп, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілетіні сөзсіз. Ұлылардан қалған ұлы сөздердің де оқушыларда адамгершілік мәдениетін қалыптастыруға көп пайдасы бар екенін мынадан көруге болады:

Таза  болсаң судай бол,

Бәрін шыдап көтерген.

Жақсы болсаң, жердей бол,

Бәрін шыдап көтерген.

Азғана  іске көп рақмет айт [ 55 ] .

Жақсы қылық адамға ас пен киім; дос  табу оңай, сақтау қиын; достарың көп  болса да, аз деп біл.

Адамның басшысы –ақыл,

Жетекшісі – талап,

Шалушысы  –ой.

Сынаушысы – халық,

Қорғаушысы  – сабыр,

Қорғанышы –мінез,

Ең қымбаттысы –ар.

Таусылмайтыны –арман,

Барлығынан  ардақтысы - өмір.

Қорыта  айтқанда, оқушы біткеннің барлығы  дерлік мектеп қабырғасында ұстаздардан  тәлім алады. Егер біздің ұстаздарымыз әрбір сабақты жоғары сапалы, тиімді етіп өткізсе, жас ұрпақ тәрбиелеп  өсіру ісінде кемшілік аз болар еді. Әрбір сабақ, тәрбиелік жұмыс ғылыми негізде ұстамды, жан-жақты танымды жүргізілсе рухани әсерлі болады. Демек, әр сабақ тәрбиелік бағыттан бөлінбей қатар жүргізілуі қажет. Ғалым-психолог Блумның пікіріне сүйенсек «7-8 жасқа дейін өсіп келе жатқан баланың жеке қасиеттерінің 70 пайызына дейін қалыптасады» дейді. Міне, осы кез баланың білім алатын, білім алу арқылы дамитын кезеңі. Бұл кезде алған алған білім оның бүкіл өмірінде қалатыны белгілі. Осы кездегі қаланған тәрбие адамгершіліктің негізін қалайды. Содықтан осы кезден оқушы бойына жақсы және жаман қасиеттерді қалыптастыра оқыту керек.

2.3 Дүниетану  сабақтарында 2-сынып оқушыларының  адамгершілік мәдениетін қалыптастыруға  бағытталған эксперимент жұмысының  мазмұны мен нәтижесі

Дүниетану пәнінде оқушылардың адамгершілік мәдениетін қалыптастыруға бағытталған тәжірибе-эксперимент жұмысы М.Горький атындағы орта білім беретін мектептің 2-ші сыныптарында жүргізілді.

2 А сыныбы (бала саны 9) эксперимент тобы  ретінде, 2 Б сыныбы ( бала саны 11) бақылау тобы ретінде тіркелді.

Тәжірибе-эксперимент  жұмысы бір-бірімен өзара байланысқан  үш кезеңнен тұрды: даярлық кезең, негізгі  кезең, қорытынды кезең. Тәжірибе-педагогикалық  жұмыста аталған кезеңдерді белгілеу негізіне П.Я.Гальперин және Н.Ф.Талызинаның ойлау әрекеттерін сатылы қалыптастыру теориясы алынды.

Дайындық  қезең:

2-сыныптағы  дүниетану пәнінде адамгершілік  мәдениетті қалыптастыруға оқушыларды  дайындаумен сипатталды.

Бұл кезеңнің міндеттері:

1)    Оқушылардың дүниетану пніндегі  мәтіндердің тәрбиелік мәніне көп көңіл бөлгізу, өздіктерінен мәтіннің тәрбиелік идеясын анықтауға үйрету.

2)     Адамгершілік мәдениетін қалыптастыруға  бағытталған әр тақырып бойынша  этикалық әңгімелермен таныстыру.

 Негізгі  кезең 

Оқушылардың дүниетану пәні бойынша адамгершілік мәдениеттерін қалыптастыру бағдарламасын құру және оқу үрдісіне енгізумен айқындалды.

Бұл кезеңде  төмендегідей міндеттерді шешуге бағыттылады:

1)    Оқушылардың дүниетану пәнінде  адамгершілік мәдениетін қалыптастырудың  тиімді жолдарын анықтау;

2)    Оқушылардың дүниетану пәні бойынша адамгершілік мәдениеттерін қалыптастыру бағдарламасын негізге алып, сабақтар өткізу.

Қорытынды кезең 

Мақсаты: Дүниетану пәнінде оқушылардың  адамгершілік мәдениеттерін қалыптастырудың  жүйелі жүргізілуінің оқушының жалпы тәрбиелік деңгейіне әсерін дәлелдеу.

Бұл кезеңнің міндеттері:

1    Эксперимент тобы оқушыларының  адамгершілік мәдениет деңгейімен  бақылау тобы оқушыларының адамгершілік  мәдениет деңгейін салыстыру,  қорытынды шығару.

2    Ұсынылып отырған адамгершілік  мәдениетін қалыптастыру бағдарламасының тиімділігін дәлелдеу.

Дүниетану пәнінде оқушылардың адамгершілік мәдениетінің төмендегідей қалыптасу  көрсеткіштерін зерттеу жұмысымыздың негізіне аламыз:

1    Оқушылардың тіршілік атаулыны  сүйе білу мәдениеті;

2    Оқушыларың табиғатты қорғау қажеттіліктерін сезіне білуі;

3    Жан-жануарға қамқорлық жасай  білуі;

4    Оқушылардың өзара көмекке келе  білу мәдениеті;

5    Оқушылардың барлық жағдайда  әділ бола білуі;

6    Жолдастық қатынас мәдениетінің  болуы ;

7    Еңбексүйгіштік мәдениетінің болуы.

Белгіленген көрсеткіштерге сай адамгершілік мәдениетінің деңгейлері және оның диагностикалық белгілері анықталды.

Кесте 3 Оқушылардың адамгершiлiк мәдениетi деңгейiнiң диагностикалық белгiлерi

Адамгершiлiк  мәдениет деңгейi    Диагностикалық белгiлерi

(критерийлер)

Жоғары  деңгей 

 Оқушылардың  бойында адамгершілік мәдениеті  қалыптасқан. Тіршілік атауына  сүйіспеншілікпен қарайды. Үлкенді  сыйлай, кішіге ізет ете біледі. Жолдасық, достық қарым-қатынас мәдениеті  жақсы дамыған. Адамгершiлiк мәдениетiне байланысты тақырыпты жақсы түсiнедi, негiзгi ұғымдарға, анықтамаларға сипаттама берiп, дәлелдей бiледi. Өздiгiнен бақылау жүргiзе алады. Ұғымдарды байланыстыра алады.

Ортаңғы деңгей

 Белгіленген  көрсеткіштер орта деңгейде қалыптасқан.  Оқушылар табиғатты қорғау қажеттігін біледі, дегенмен маңыздылығын түсінбейді. Адамгершiлiк тәрбиесiне қатысты тақырыпты орташа түсiнедi, мұғалiмнен көмек күтедi, әсiресе ұғымдар арасында байланыстарды табуда қиналады. Өздiгiнен бақылау жүргiзе алады.

Төменгi деңгей    Оқушыларда адамгершілік мәдениеті төмен дрежеде қалыптасқан. Табиғатты аялай білмейді. Жан-жануарға қатыгездікпен қарайды. Сыныптағы оқушылармен жолдастық қатынасы ауыр. Өзімшіл.

Тәжірибе-эксперимент  жұмысының алғашқы сатысында  оқушылардың дүниетану пәнінде адамгершілік мәдениетінің қалыптасуының алғашқы деңгейін анықтау үшін ауызша сұрақ-жауап арқылы эксперимент және бақылау топтарынан тестілер алынды. Мұндай бақылау оқушылардың жеке даралық қасиеттерін анықтауға, тұлғалық мінездеме алуға, оқушылардың оқу пәндеріне қатынасын анықтауға мүмкіндік берді. Бұл тестілеу балалардың бойында адамгершілік құндылық бағдарларының қалыптасу деңгейін айқындау үшін пайдаланылады.

Тест  сұрақтары төмендегiдей:

1 Үлкендi сыйлау қандай әрекетке жатады?

а) әдет

ә) әдет-ғұрып

б) дәстүр.

2 Ұлттық  намыс қай рәсiмге жатады?

а) қайырымдылық

ә) әдептiлiк