Жоспар

     Мемлекеттік метрологиялық қадағалау объектілері: 

• өлшем бірліктерінің эталондары;
• өлшеу құралдары;
• өлшеулерді жүргізу әдістемесі;
• өлшемдердің бірлігін қамтамасыз ету бойынша жеке және заңды тұлғалардың қызметі.

     Мемлекеттік метрологиялық қадағалау көрсетілген  объектілерден салыстырмалы түрде жоғары, нәтижелері келесі жағдайларда пайдаланылатын өлшемдерге қатысты болады:

• азаматтардың өмірі мен денсаулықтарын қорғауды қамтамасыз ету бойынша жұмыстарда;
• өнімдер мен қызметтер сапасының нормативті құжаттардың міндетті талаптарына сәйкес келуін сынау мен бақылауда;
• қоршаған ортаның жағдайын бақылауда;
• еңбек шарттарының қауіпсіздігін бақылауда;
• сатып алушы (тұтынушы) мен сатушы (жабдықтаушы, өндіруші, орындаушы) арасындағы сауда-коммерциялық операциялар мен есеп айырысуларда, соның ішінде тұрмыстық, коммуналдық және байланыс қызметтері аясында;
• мемлекеттік есепке алу операцияларында;
• бұйымдар, құймалар, жартылай шикізаттар, қалдықтар мен балқымалар түріндегі асыл металдардардың мазмұнын анықтауға байланысты операцияларда;
• қарулық жабдықтау, әскери, арнайы техника және басқа да арнайы өнімдер өндірісінде;
• геодезикалық және гидрометеорологиялық жұмыстарда;
• салықтық, банктік, кедендік және пошталық операцияларда;
• барлық түрдегі материалдық ресурстарды өндіруде, сұрыптауда, тасымалдауда, сақтауда және тұтынуда;
• құрылыста;
• мемлекеттік басқару органдары, сот және құқық қорғау органдарының тапсырысы бойынша орындалатын жұмыстарда;
• ұлттық және халықаралық спорт рекордтарын тіркеуде;
• өзгеру құралдарын тексеруде.

     Мемлекеттік метрологиялық қадағалау түрлері:

•    өлшеу құралдарының шығарылуы, жағдайы және қолданылуына, өлшеулерді орындау әдістерін, өлшем бірліктерінің эталондарының қолданылуына, метрологиялық ережелер мен нормалардың сақталуына қадағалау жүргізу;
•   тауарлардың салмағын, көлемін, шығындалуын және басқа да  сипаттаушы өлшемдерді анықтаудың дұрыстығын тексеру мақсатында жүзеге асырылатын сауда операцияларын жүргізу кезінде шеттетілетін тауарлар санын қадағалау.

     Заңды және жеке тұлғаларды тексеріс жүргізу  кестесін құру кезінде мемлекеттік  метрологиялық қадағалау түрлерін біріктіру ұсынылады.

     Мемлекеттік метрологиялық қадағалаудың әрбір түрлерін жүргізу тәртібі өкілетті мемлекеттік органмен бекітіледі. 
 
 

     3.2    Мемлекетік метрологиялық  қадағалауды жүзеге асырудың

     тәртібі 
 

     Тексерісті  жүзеге асырушы мемлекеттік қадағалау бойынша бөлімше тексеріс тапсырмаларын дайындайды және комиссияны құрады, оған мемлкеттік инспекторлармен қатар, басқа бақылау-қадағалаушылық органдардан немесе қоғамдық ұйымдардан тұруы мүмкін.

     Тексеріс  қатысушылары оны жүргіер алдында  берілген объектіде мемлекеттік қадағалау бойынша бөлімше немесе басқа бақылау-қадағалаушылық органдардың жүргізген алдыңғы тексеріс материалдарымен танысады.

     Мемлекеттік инспетордың комиссияның барлық мүшелерінің қатысуымен жүргізетін тексерісі кезінде тауарды сатып  алу жүзеге асырылады. Босатылған тауардың саны және/немесе босатылған тауар үшін алынған сомманы көрсететін чек немесе басқа құжатты алғаннан кейін мемлекеттік инспектор тексеріс тапсырмалары мен мемлекеттік инспектор куәлігін көрсетеді.

     Босатылған  тауар қайта-бақылаушылық өлшенуге жатады. Шешуші бақылаушылық өлшеу тауарды сатып алу кезінде саны көрсетілген   өлшеу құралымен немесе мемлекеттік инспектордың (комиссия құрамындағы) өлшеу құралымен (бар болған жағдайда) жүзеге асырылады. Шешуші өлшеу тексеріліп жатқан заңды немесе жеке тұлғалардың қатысуымен жүргізіледі. Комиссия тарапынан сатып алу кезінде шеттетілген тауарлардың санын сипаттайтын салмағын, көлемін, шығынын және басқа өлшемдерді анықтаудың дұрыстығы тексеріледі.

     Жүргізілген өлшемдерден кейін тауарларды босатуға қолданылатын өлшеу құралдарының инспекциялық тексеру жүзеге асырылады.

     Шешуші  өлшеулер мен инспекциялық тексерістерді  жүргізу кезінде мемлекеттік  инспектор қолданатын өлшем құралдарында өлшем құралдарына немесе эксплуатациялық  құжаттарға және тексеру туралы сертификатпен  қамтамасыз етілуге міндетті бақылаушылық таңба баспасы болуы керек.

     Тауарды қайта-бақылаушылық өлшеу процедурасы мен тауарды босату үшін пайдаланылатын өлшеу құралдарын инспекциялық тексеру аяқталғаннан кейін тауарды шеттетуге байланысты сауда операцияларын, соның ішінде инспекциялық тексерісті жүзеге асыруда қолданылатын өлшеу құралдарының жағдайы мен қолданылуын тексеру жүзеге асырылады, өлшеулерді орындаудың әдістерін дұрыс қолдану және метрологиялық ережелер мен нормаларды сақтау, соның ішінде:

• өлшеу құралдарының тексерісі туралы қызмет етуші мерзімі және таңбасының белгісі бар сертификаттардың бар болуы;
• өлшеулердің біртұтастығын қамтамасыз ететін мемлекеттік жүйесінің реестрінде өлшеу құралдарының бар болуы немесе олардың метрологиялық аттестациясын өткізу;
• өлшеу құралдарын қолдану және оларды пайдалану құжаттарына сәйкес тағайындалуы бойынша пайдалану;
• өлшеу құралдарын техникалық қызмет көрсетумен және жөндеумен қамтамасыз ету.

     Тексеріс  аяқталғаннан кейін тауар жеке немесе заңды тұлғаға қайтарылады. 
 

     

3. Мемлекеттік метрологиялық қадағалаудың нәтижелері

 
 

     Тексерістің нәтижесі актімен рәсімделеді, онда өткізілген тексерістің нәтижелері баяндалуы керек. Актіге комиссияның  барлық мүшелері қол қояды, одан кейін  оған өзгерістер мен толықтырулар енгізуге болмайды.

     Актінің мазмұны бойынша келіспеушіліктер болса соңғы шешімді тексеріс басшысы қабылдайды.комиссия мүшелері және тексеріс өткізілген жеке немесе заңды тұлғаның өкілдері қабылданған шешіммен келіспейтін болса, актіге тіркелетін, өзінің жеке ерекше пікірін жазбаша түрде ұсынуға құқығы бар.

     Актінің мазмұнын тексеріс өткізілген жеке немесе заңды тұлғаның басшысына таныстырады.

     Меторлогиялық ережелер мен нормаларды бұзушылықтар анықталса, тексеріс актісінің негізінде  мемлекеттік инспектор анықталған бұзушылықтарды жою бойынша бекітілген формадағы ескертуді толтырады.

     Ескертулер  актімен бірге тексеріс өткізілген жеке немесе заңды тұлғаның мекен-жайына, ал актінің көшірмесі – тексеріске қатысқан бақылау-қадағалау органдарына  және қоғамдық ұйымдарға жіберіледі.

     Тексеріс  өткізілген жеке тұлғаның немесе заңды тұлғаның басшысы ескертулері бар тексеріс нәтижелері бойынша анықталған бұзушылықтарды жою бойынша шараларды қолданады.

     Анықталған  бұзушылықтарды жою мен ескертулерді жүзеге асыруды тексеру қайтадан жүргізілетін тексерістер кезінде жүзеге асырылады.

     Өлшеулердің біртұтастығын қамтамасыз ету облысында  қызмет ететін жеке немесе заңды тұлғалар метрологиялық ережелер мен нормаларды бұзғанда қызмет етуші заңнамаға  сәйкес қылмыстық және әкімшілік  жауапкершілікке тартылады.

     Бұзушылықтар  анықталған жеке немесе заңды тұлғаларға анықталған бұзушылықтарды жою бойынша ескертулерден басқа, келесі шаралар қолданылуы мүмкін: 

• Тексеріс таңбасын өтеу және/немесе жарамсыз өлшеу құралдарының тексерісі туралы сертификатты жоққа шығару;
• Лицензияның қызметін уақытша тоқтату;
• Лицензияны немесе аккредитация аттестатын қайтарып алу;
• әкімшілік пікір білдіру;
• қылмыстық жауапкершілікке тарту.

     Көрсетілген шараларды қолдану тәртібі Қазақстан  Республикасының қызмет етуші заңнамасына  сәйкес құзыретті орган бекітеді.

     Өлшеудің  біртұтастығын қамтамасыз ету облысында  қызметті жүзеге асырушы жеке немесе заңды тұлғалар мемлекеттік метрологиялық қадағалауды жүргізуде мемлекеттік инспекторға көмек көрсетеді. 

     Мемлекеттік метрологиялық қадағалауды жүзеге асыруды кедергі жасайтын тұлғалар Қазақстан Республикасының қызмет етуші заңнамасына сәйкес жауапқа тартылады. 

     Мемлекеттік метрологиялық қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттік инспекторлардың  жауапкершіліктері:

• лауазымдық міндеттерін орындамау немесе дұрыс орындамау, құзіреттілігін шектен тыс қолдану және де басқа бұзушылықтар үшін, оның ішінде мемлекеттік және коммерциялық құпияларды жариялауды қоса алғанда, Қазақстан Республикасының қызмет етуші заңнамасына сәйкес жауапқа тартылуы мүмкін; 
• мемлекетік инспекторлардың қызметтеріне шағым, олар шешім қабылдағаннан кейін он күннен кешіктірілмей құзіретті мемлекеттік органға немесе сотқа ұсынылады;
• мемлекеттік инспекторлық қызметіне шағымдану, берілген ескертулерді орындауды тоқтатпайды.

     Тексерісті  рәсімдеу Қазақстан Республикасының СТ тіртібінде жүзеге асырылады, 2.2. Актісінің формасы осы стандарттың А қосымшасында келтірілген.  

     Тексеріс  нәтижелері бойынша ескертулер Қазақстан  Республикасының СТ бекітілген тәртіпте беріледі, 2.2. анықталған бұзушылықтарды жою туралы Ескертулер формасы осы стандарттың Б қосымшасында келтірілген.

     Сауда ережелерін және басқа да бекітілген метрологиялық ережелер мен нормаларды бұзу анықталғанда, сонымен қатар  бұзушылықтарды жою бойынша ескертулер орындалмаса, акт қызмет етуші заңнамаға  сәйкес шаралар қолдану үшін компетентті органдарына жіберіледі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     Қорытынды 
 

     Қызметтердің  барлық түрлерін өлшеулерсіз елестетуге болмайды. Өнеркәсіптің көптеген салаларында  өлшеумен байланысты шығындар көлемі желдық капиталдар салымының 30%-нан астамын құрайды.

     Материалдық, энергетикалық және басқа да ресурстарды  үнемдеу мәселелерін шешуде метрологиялық  қамтамасыз ету үлкне маңызға  ие болады, себебі шынайы сандық есеп материалдық  құндылықтарды, электр және жылу энергиясын, мұнай және мұнай өнімдерін, газ, су ресурстарын үнемдеудің негізі болып табылады.

     Жаңашыл жалпы өлшеуіш құралдардың кемшіліктері (қателесуі) өлшеу процесінде өндірістің барлық өлшенетін өнімдерінің 1%-ға дейіні есепке алынбай қалады (таразыларды пероидты түрде тексеріп және оларды қолдануға жарамды деп таныған жағдай шартында).

     Мұнай, газ және бензиннің үлкен көлемі ескерілмей қалуда. Электр энергиясының счетчиктерінің қателесі - 2%, яғни 2% электр энергиясы есепке алынбайды. Егер осы пайыздарды бидай, мұнай, газ, болат, тыңайтқыштар үшін тоннамен, электр энегиясы үшін киловатпен көрсетсек, онда шығындар жыл сайын миллиондаған теңгені құрайды.

     Егер  есептеудің дәлділігін екі есе жоғарлататын болсақ, онда материалдар мен өнімдердің көптеген саны есептелетін еді.

     Өлшеулердің біртұтастығын қамтамасыз ету бойынша ережелерді бұзу, метрологиялық қызметердің жоқтығы өнімнің сапасын бақылау, технологиялық процестерді реттеу, ауруларды емдеу мен диагностикасы кезінде өлшеуде үлкен шығындар әкеледі.

     Өнім  өндірісінде дайын өнімнің сапасын  бағалау кезіндегі өлшеулердің жағдайына ғана емес, белсенді бақылау құралдарының көмегімен технологиялық процестің өзінде сапа көрсеткіштерінің бақылау мүмкіндігі және өлшеулердің жағдайына назар аудару керек. 

     Жаңа  бұйымды жасау мен әр технологиялық  процесті дайындаудың алдында, дайын және аттестатцияланған әдісдерді, өлшеу және сынау құралдарын қолдана отырып, өндірістің метрологиялық дайындығының сұрақтарын шешу қажет.

     Метрологияның медицинада ролі өте маңызды. Үлкен  көлемде медициналық өлшеу және сынау құралдары (адамға тұрақтандырушылық әсер ететін) шығарылған. Медицинада өлшеулер диагностика, терапия және тазалықта өткізіледі.

     Биологиялық объектінің өлшемдерін өлшегенде алынған нәтижелері бойынша жеке мүшелердің, сонымен қатар ағзаның бүтіндей  жағдайы, еңбек қабілеттілігі және қызмет етуі туралы шешім қабылдайды.