Станаўленне і развіцце грамадзянскага права феадальнай Беларусі XV-XVI ст

     Статут 1529 г. прадугледжваў ільготны  гадавы тэрмін выкупу закладзенай  маёмасці ў выпадку, калі ўладальнік  не меў магчымасці выкупіць  сваю маёмасць у азначаны ў  дагаворы тэрмін. I толькі пасля сканчэння ільготнага тэрміну нявыкупленая маёмасць пераходзіла ва ўласнасць залогатрымальніка (крэдытора). Права выкупу закладзенай маёмасці да сканчэння азначанага ў дагаворы тэрміну сынамі або бліжэйшымі сваякамі залогадавальніка ў выпадку яго смерці [7, р. I, арт. 5, 9]. Статут абараняў інтарэсы як залогадавальніка, так і залогатрымальніка. У выпадку, калі залогадавальнік не выплаціў доўг у абумоўлены дагаворам тэрмін, ён траціў маёмасць адразу, але такія наступствы павінны былі быць адзначаны ў дагаворы. Закон не дазваляў самавольнага датэрміновага вяртання закладзенай маёмасці і пагражаў крымінальнай санкцыяй за такія дзеянні.

  У любым выпадку залогадавальнік  павінен быў «очищать залог», г. зн. абараняць яго ад усялякіх прэтэнзій  з боку іншых асоб. Аднак гэта павінен быў рабіць той, хто быў указаны ў «листе».

  Суд, як правіла, прытрымліваўся рэгламентаваных  законам тэрмінаў залогу, і залогатрымальнікі  карысталіся гэтым, каб затрымаць  вяртанне маёмасці, а потым і ўвогуле  прысвоіць яе.

  Залогатрымальнікі, як часовыя ўладальнікі зямель, выціскалі ўсё што толькі можна з гэтых уладанняў, а часам і проста рабавалі сялян. Пры гэтым землеўладанні маглі шмат разоў перазакладвацца. Самавольства залогатрымальнікаў вымушала сялян на ўцёкі.

  Статут 1566 г. не ўнёс значных змен у залогавае права. Толькі ў сувязі з неўрэгуляванасцю першым Статутам пытання аб парадку выканання ваеннай службы з закладзеных маёнткаў замацаваў норму, адносна якой трымальнікі закладзенай нерухомай маёмасці абавязаны «службу земскую заступовати», калі іншае не было прадугледжана ў акце аб залогу. Таксама залогадавальнікі павінны былі несці службу ў тым выпадку, калі залогатрымальнікі не мелі права па свайму грамадскаму становішчу несці вайсковую земскую службу.

  У артыкулах Статута 1588 г. залогавае  права атрымала далейшае развіццё. Шэраг норм папярэдняга Статута быў дапоўнены або запісаны больш дакладна. Акрамя таго ў Статут былі ўведзены некаторыя новыя прававыя нормы. Шмат увагі было нададзена залогу нерухомай маёмасці, яікую дазвалялася закладваць без пісьмовага афармлення дагавору. Статут рэгламентаваў, што любы від залогу не мае тэрміну іскавай даўнасці [9, р. VII, арт. 12], а ў выпадку разгляду справы аб закладзенай маёмасці ў судзе — тэрмін разгляду, адзначаны ў судовай позве, быў канчатковым, пасля чаго залогатрымальнік не меў права «больш имение казати и жадных доходов и пожитков брати» [9, р. VII, арт. 19].

  Аб  залогу рухомай маёмасці («речи рухомай») Статут перш за ўсё гаворыць, што  калі яна закладзена пад умовай яе страты на пэўны, замацаваны дагаворам тэрмін, то пасля сканчэння гэтага тэрміну залогадавальнік страчвае маёмасць [9, р. VII, арт. 27]. У выпадку ж залогу без умовы страты маёмасці, калі залогадавальнік не жадаў выкупіць свой залог, суд дазваляў продаж маёмасці. Аднак пры гэтым грошы, атрыманыя звыш сумы залогу і панесеных страт, вярталіся залогадавальніку. Такім жа чынам належала дзейнічаць у выпадку залогу маёмасці без указання пэўнага тэрміну яе выкупу, аднак папярэдне суд даваў магчымасць залогадавальніку ў чатырохтыднёвы тэрмін выкупіць маёмасць [9, р. VII, арт. 28].

  Закон прадугледжваў выпадак, калі залогадавальнік  датэрмінова гвалтоўна адабраў закладзеную маёмасць, не заплаціўшы доўг. Пры карыстанні закладзенай нерухомай маёмасцю залогатрымальнік прычыніў каму-небудзь шкоду, пацярпеўшы меў права патрабаваць кампенсацыю з уласніка маёмасці, які ў сваю чаргу ў парадку рэгрэснага іску мог спаганяць страты з залогатрымальніка. Пры знікненні або гібелі закладзенай рухомай рэчы, напрыклад у выпадку пажару або крадзяжу, калі гэта адбылося разам з маёмасцю залогатрымальніка, апошні павінен быў прынесці прысягу ў тым, што «оных речей не скорыстил и ку пожитку своему ничого не обернул», тады ён не нёс адказнасці. Калі ж у выніку гэтага выпадку зніклі толькі рэчы залогадавальніка, між тым як рэчы залогатрымальніка засталіся ў наяўнасці, апошні павінен быў вярнуць іх або кампенсаваць страту. Усё гэта рабілася пры ўмове, што папярэдне праваадносіны былі замацаваны адпаведным дагаворам.

    Зараз ГК таксама прадугледжвае выпадкi кампiнсацыю за страту прадмета: залогодержатель отвечает за полную или частичную утрату или повреждение  переданного  ему  предмета залога, если не докажет, что может  быть  освобожден от ответственности в соответствии со статьей 372 настоящего Кодекса. Залогодержатель  отвечает за  утрату предмета залога в размере его действительной стоимости с учетом инфляции, а за его повреждение -  в размере суммы, на которую эта стоимость понизилась, независимо от  суммы,  в  которую  был  оценен  предмет залога при передаче его залогодержателю. Если  в  результате  повреждения  предмета  залога он изменился настолько,  что  не  может  быть  использован по прямому назначению, залогодатель  вправе  от него отказаться и потребовать возмещения за его утрату [19, ст. 325].

     Залогавыя праваадносіны спыняліся звычайна пагашэннем доўгу. Сення залогавые права-адносiны спыняюцца:

     1) с прекращением обеспеченного  залогом обязательства;

     2) по   требованию   залогодателя   при   наличии    оснований;

     3) в случаях гибели заложенной  вещи или прекращения заложенного права,  если залогодатель не воспользовался правом;

     4) в случае продажи с публичных  торгов заложенного имущества,  а также  в случае, когда его реализация оказалась невозможной.

     При  прекращении залога вследствие исполнения обеспеченного залогом  обязательства  либо  по  требованию  залогодателя  (пункт 3 статьи   324)  залогодержатель,  у  которого  находилось  заложенное имущество, обязан немедленно возвратить его залогодателю [19, ст. 333].

       Пры разглядзе спрэчак аб залогах у судзе ўлічваліся ўсе абставіны справы. У гэты перыяд нельга было распараджацца закладзенай маёмасцю. Толькі на падставе судовага рашэння спрэчная закладзеная маёмасць магла заставацца ў залогатрымальніка або датэрмінова магла быць выкуплена залогадавальнікам Асноўнае ж патрабаванне закону адносна закладзенай маёмасці заключалася ў тым, што залогатрымальнік павінен быў вярнуць маёмасць у тым выглядзе, у якім яе атрымаў. Карыстанне закладзенай маёмасцю не павінна было прынесці шкоды гэтай маёмасці.

    Такім чынам, залогавае права- гэта права на чужую рэч, якое належыць асобе (крэдытору) для абеспячэння абавязацельства і магчымасці задавальнення з каштоўнасці гэтай рэчы. Статуты ВКЛ рэгулявалі права залогу як рухомай (заклад), так і нерухомай маемасці. Гэтым правам карысталіся розныя катэгорыі насельніцтва. Феадальны характар гэтага права праяўляецца ў тым, што сяляне маглі быць аб’ектам залогу і нават самазалогу.  Увогуле ж, залогавае права к канцу XVI ст. увасабляла ў сабе асноўныя прававыя тэндэнцыі таго часу: пашырэнне індывідуальных правамоцтваў суб'ектаў уласнасці, уніфікацыю парадка распараджэння нерухомай маёмасцю, фармалізаванасць прававых дзеянняў адносна здзелак з маёмасцю і інш. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

  2.5. Абавязацельнае права 

  Паступова з развіццём грамадскіх адносін, з умацаваннем рэчавых правоў узнікаюць і развіваюцца абавязацельныя праваадносіны. Пад абавязацельствамі разумеюцца такія юрыдычныя адносіны, з якіх выяўляецца права адной асобы на пэўныя дзеянні іншай асобы[13,ст. 371]. ГК пад абавязацельнымi права-адносiнамi разуме: в силу обязательства одно лицо (должник) обязано совершить в пользу  другого  лица  (кредитора)  определенное  действие,  как-то: передать  имущество,  выполнить работу, уплатить деньги и т.п., либо воздержаться  от  определенного  действия,  а  кредитор  имеет право требовать от должника исполнения его обязанности [19, ст. 288]. Суб'екты абавязацельных праваадносін маюць спецыяльныя назвы. Актыўны суб'ект называецца вернікам, або крэдыторам, таму што ён верыць спраўнасці пасіўнага суб'екта, які называецца даўжніком, бо ён павінен выканаць узяты на сябе абавязак. Сення пад суб’ектамi абавязацельных праваадносiн ГК разуме: в обязательстве в качестве каждой из его сторон – кредитора или  должника  -  могут  участвовать одно или одновременно несколько лиц [19, ст. 289]. У асобных дагаворах суб'ектам абавязацельных праваадносін прысвойваюцца яшчэ спецыяльныя назвы: прадавец, пакупнік, наймальнік і інш.

     У XV—XVI стст. адказнасць па абавязацельствах не была яшчэ строга індывідуальнай. Недастатковая пэўнасць пры рэгламентацыі статуса фізічнай асобы знайшла адлюстраванне ў пераносе адказнасці па абавязацельствах у выпадку смерці асобы, якая заключыла канкрэтнае пагадненне, на трэціх асоб, перш за ўсё на членаў сям’і, якія атрымлівалі спадчыну. Закон прадугледжваў адказнасць жонкі, мужа, бацькоў, дзяцей [9, р .VII, арт. 25]. Зараз у ГК: обязательство   не   создает   обязанностей  для  лиц,  не участвующих в нем в качестве сторон (для третьих лиц). В  случаях,  предусмотренных  законодательством или соглашением сторон,  обязательство  может  создавать  для  третьих  лиц  права в отношении одной или обеих сторон обязательства [19, ст. 289].

  Закон рэгламентаваў выпадкі пераходу правоў па абавязацельствах да іншай  асобы, напрыклад, у справах аб залогах і пазыках. Перадача крэдыторам сваіх правоў іншай асобе ажыццяўлялася даволі свабодна, паколькі не стварала новага абавязацельства. Даўжніка такая перадача як бы не вызваляла канчаткова ад пэўнага абавязацельства ў адносінах да першага крэдытора, таму і асоба новага даўжніка папярэдне павінна была быць ухвалена крэдыторам.

  Статутнае заканадаўства ведае ўступленне ў абавязацельныя адносіны трэціх асоб, якія цалкам замяняюць сапраўдных удзельнікаў  праваадносін. Асоба, якая прыняла на сябе ўсе правы і абавязкі суб'екта праваадносін у якой-небудзь канкрэтнай справе, называлася «заступцам».

У той  час ужо ў пэўнай ступені распазнаваліся долевыя і салідарныя абавязацельствы. Так, калі кожны даўжнік павінен быў выконваць на карысць крэдытора ўсё дзеянне, якое складала змест абавязацельства, або кожны крэдытор меў права патрабаваць ад даўжніка здзяйснення на яго карысць усяго дзеяння, то такія адносіны атрымалі назву салідарнага абавязацельства (сам тэрмін стаў выкарыстоўвацца значна пазней). Салідарнасць грунтуецца на юрыдычнай здзелцы (дагаворы, завяшчанні) або на пастанове закона. Па долевых абавязацельствах даўжнік абавязаны быў выканаць толькі частку ўмоўленага дзеяння і вернік (крэдытор) меў права патрабаваць ад кожнага даўжніка толькі выканання яго часткі. Закон прама прадпісваў, што па абавязацельствах, узнікшых на падставе аднаго «листа», кожны з удзельнікаў выконваў сваю частку пэўнага абавязацельства і адказваў перад вернікам за яе выкананне [9, р. VII, арт. 25].

     У законе прадугледжваўся неаднолькавы аб'ём правамоцтваў суб’ектаў абавязацельных праваадносін. Так, феадальназалежны чалавек не меў права без згоды свайго пана заключаць пагадненні аб зямлі, паручацца за каго-небудзь па абавязацельствах звыш пэўнай сумы і г. д. Закон забараняў завяшчаць на карысць несвабодных людзей маёмасць, акрамя выпадку папярэдне аформленай сваім «полоненику» і «челядину домовому» вольнай. Прызнавалася законным закабаленне вольнага чалавека ў сувязі з узятымі ім на сябе абавязацельствамі, аднак закон патрабаваў у гэтым выпадку пісьмовага афармлення такога абавязацельства [9, р. VIII, арт. 8], [9, р. VII, арт. 8].

  Аб'ектам  абавязацельных праваадносін з'яўлялася дзеянне, якое ў той жа час складала і змест абавязацельства. Гэта дзеянне магло выявіцца ў перадачы адной асобай іншай пэўнай рэчы ва ўласнасць (купля-продаж, падараванне маёмасці), або ў дазволе адной асобе карыстацца рэччу іншай асобы (маёмасны найм), або ў ажыццяўленні адной асобай асабістых паслуг на карысць іншай (асабісты найм).

  Дзеянні, якія складалі аб'ект абавязацельстваў, маглі быць аднаразовымі (перадача купленай рэчы), шматразовымі (пастаўка дроў для ацяплення жылля) і працяглымі (захоўванне чужой рэчы).

  Для ўзнікнення абавязацельных адносін  патрэбен юрыдычны факт, з надыходам якога закон звязваў бы такое наступства. Гэтыя факты называюцца крыніцамі абавязацельстваў.

     У заканадаўстве XVI ст. асаблівая ўвага надавалася нормам, якія рэгулявалі працэдуру заключэння і выканання абавязацельстваў. У законе рэгламентаваліся форма і парадак ажыццяўлення здзелак, тэрміны іскавай даўнасці, спосабы забеспячэння выканання абавязацельстваў, парадак здзяйснення спагнанняў за нявыкананыя абавязанельствы і інш.

     У XVI ст. пачынае набываць перавагу пісьмовая форма здзелкі. Статут 1529 г. прадугледжваў абавязковы пісьмовы запіс па даўгавому абавязацельству на суму больш за дзесяць коп грошай. Асаблівага афармлення патрабавалі здзелкі з нерухомай маёмасцю. Закон рэгламентаваў не толькі абавязковую пісьмовую форму адносна здзелак з зямлёй, але і фактычна іх натарыяльнае сведчанне, бо абавязваў рэгістраваць такія здзелкі ў судовых кнігах.

Статут 1588 г. прад'яўляў яшчэ большыя патрабаванні пры афармленні рознага роду здзелак. Так, калі б хто пажадаў сваю нерухомую  маёмасць «отдати, продати, даровати, записати, заставити, от детей и близких отдалити, подле баченья своего тым шафовати», павінен быў спачатку асабіста падпісаць дакумент («под печатью своею и подписом руки»), потым засведчыць гэты запіс подпісамі і пячаткамі трохчатырох годных шляхпіцаў, пасля чаго асабіста з'явіцца і гэту здзелку «сознати перад господаром або врядом земским» [9, р. VII, арт. 1]. Запісы аб здзелках, зробленыя ў кнігах гродскага суда, павінны былі быць перанесены ў кнігі земскага суда на працягу двух судовых сесій. У адваротным выпадку абавязацельства траціла сілу. Не меў моцы і запіс, зроблены з парушэннем статутных норм [9, р. VII, арт. 2].

  Статут  агаворваў выпадкі пісьмовага афармлення абавязацельстваў без афіцыйнага прызнання і рэгістрацыі, а таксама выпадкі прызнання законнымі пісьмовых абавязацельстваў «людей простых вольных похожих» [9, р. VII, арт. 7]. Мяшчанам і яўрэям прадпісвалася складаць дагаворы належным чынам і забаранялася спаганяць даўгі са шляхты па самастойна складзеным рэестрам. Усе справы, якія тычыліся спрэчнасці зробленых запісаў, належалі разгляду ў судовым парадку.