Невычэрпнай крыніцай

18

ЗМЕСТ

УВОДЗІНЫ………………………………………………………………………..3

1 ВЫШЭЙШЫЯ СУДОВЫЯ ОРГАНЫ ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА……………………………………………………………………..4

2 МЯСЦОВЫЯ  СУДОВЫЯ  ОРГАНЫ…………………………………….…...7

3 ПРАЦЭСУАЛЬНАЕ  ПРАВА  ВКЛ………………………………………….12

ЗАКЛЮЧЭННЕ………………………………………………………………….17

ЛІТАРАТУРА……………………………………………………………………19

Уводзіны

Невычэрпнай крыніцай самасвядомасці нашай нацыі з'яўляецца вывучэнне яе шматвяковай гісторыі дзяржавы і права. Гэта тлумачыцца тым, што права з'яўляецца адным з найважнейшых крыніц забеспячэння справядлівасці, правоў і інтарэсаў чалавека. Права - гэта частка культуры народа. Яго вывучэнне ў гістарычным плане заклікана абудзіць, аднавіць страчанае, вынесці на больш высокі ўзровень правасвядомасць як частку самасвядомасці народа - стваральніка гісторыі дзяржавы.

ХVІ стагоддзе ў гісторыі Беларусі было складаным і пераломным этапам. Гэта стагоддзе падспуднага развіцця ў нетрах нацыі пачуцця нацыянальнай самаідэнтычнасці, а таксама эпоха далучэння да агульнаеўрапейскай прававой традыцыі. У гэты час адбываецца значнае развіццё судовай сістэмы Беларусі.

Адной з галін дзяржаўнай улады з'яўляецца судовая ўлада. Суб'ектам, якія ажыццяўляюць гэтую ўладу, можа з'яўляцца толькі суд, які валодае ўласцівымі толькі яму магчымасцямі і здольнасцямі ўздзеяння на паводзіны людзей і на працэсы, што адбываюцца ў грамадстве. Такім чынам, судовую ўладу можна было б вызначыць як магчымасць і здольнасць займаючага асаблівае становішча ў дзяржаўным апараце органа (суда) ўздзейнічаць на паводзіны людзей і сацыяльныя працэсы. Судовая сістэма - гэта сукупнасць усіх судоў дзяржавы, якія маюць агульныя задачы, звязаныя паміж сабой адносінамі па ажыццяўленню правасуддзя.

Гістарычны аналіз формаў дзяржаўнасці і прававых сістэм неабходны і для правільнага ўсведамлення дзеючых нормаў права і для крытычнай ацэнкі састарэлых або памылковых нормаў.

Дзейнасць суда заклікана забяспечваць панаванне права, у тым ліку і ў адносінах да дзяржавы. З прычыны гэтага суд валодае такімі паўнамоцтвамі, якіх не мае ні заканадаўчая, ні выканаўчая ўлада.

Да канца  XV стагоддзя ў ВКЛ дзнйнічаў тыповы для раннефеадальнага перыяду прынцып, паводле якога органы дзяржаўнай улады адначасова выконвалі і судовыя функцыі. Суд не быў аддзелены ад адміністрацыі. На працягу XVI стагоддзя складваецца судовая сістэма ВКЛ, якая адрознівалася прагрэсіўнасцю і праіснавала ў цэлым да 1830 года.

1 Вышэйшыя судовыя органы

Да канца XV – пачатку XVI ст. у Вялікім княстве Літоўскім дзейнічаў тыповы для раннефеадальнага перыяду прынцып, згодна з якім органы дзяржаўнай улады адначасова выконвалі i судовыя функцыі. Але на працягу XVI ст. назіраецца адыход ад такога парадку вядзення спраў i ў выніку складваюцца дзве сістэмы судовых органаў: агульна-саслоўныя, што былі заснаваныя на звычаёвым праве i за­коне, i саслоўныя (для духавенства, шляхты, мяшчан, сялян, татар, яўрэяў) суды. Саслоўныя суды для шляхты былі аддзелены ад адміністрацыі i дзейнічалі на падставе закону ў адпаведнасці з тэорыяй аб падзеле ўлад. Астатнія саслоўныя суды дзейнічалі на аснове Бібліі, Карана, Торы, спецыяльных нарматыўных актаў ці старажытнага копнага права

Вышэйшым агульнасаслоўным судом лічыўся вялікакняжацкі (гаспадарскі) суд, існавалі таксама суд паноў Рады, Сойма i як іх разнавіднасць - кaмicapcкi суд [1, c. 102].

Падсуднасць спраў гаспадарскаму суду да сярэдзіны XIV ст. была даволі шырокай, але пасля быў усталяваны інстанцыйны парадак, па якому судовыя справы трэба было разглядаць у мясцовых судах па першай інстанцыі [2, c. 128]. У якасці суда першай інстанцыі гаспадарскі суд разглядаў толькі справы аб дзяржаўных злачынствах, "споры о силе и значении различных жа­лованных грамот, затрагивающих интересы государ­ственной казны", аб прыналежнасці да саслоўя шлях­ты, аб палітычных злачынствах, аб скаргах на незаконныя дзеянні вышэйшых службовых асоб i інш. Выключна да падсуднасці гаспадарскага суда адносіліся справы аб злачынствах супраць паноў - рады, ваявод, кашталянаў, старастаў, суддзяў у час выканання iмi свaix службовых абавязкаў. У якасці суда дру­гой інстанцыі гаспадарскі суд разглядаў любыя спра­вы, якія прыходзілі ў парадку апеляцыі на рашэнні з мясцовых судоў. Разгляд спраў у гаспадарскім судзе вёўся пры ўдзеле вялікага князя i радных паноў [1, c. 102].

Састаў гаспадарскага суда не быў рэгламентаваны ў Статуце, але на практыцы на судзе абавязкова павінны былі прысутнічаць у якасці засядацеляў радныя паны. Іх колькасць не была вызначана ў законе: магло быць два-тры чалавекі, а падчас 20 i болей. Усё залежала ад важнасці справы, месца i часу, а таксама ад таго, якое службовае становішча займалі ісцец i адказчык [2, c. 115].    

Рашэнні гаспадарскага суда лічыліся канчатковымі i абскарджанню не падлягалі.      

Суд паноў-рады мог разглядаць па даручэнні вя­лікага князя справы, якія паступалі на імя гаспадара. Яго рашэні мелі ciлу незалежна ад колькасці членаў Рады, якія прысутнічалі на судовым пасяджэнні.

Kaлi суд паноў-рады разглядаў самыя розныя спра­вы па даручэнні гаспадара, то камісарскі ўтвараўся ім для рашэння спраў, якія паступалі на імя вялікага князя i тычыліся толькі зямельных спрэчак феадалаў, што закраналі інтарэсы вялікакняжацкіх уладанняў. Спецыяльна прызначаныя камісары выязджалі на месца i там разглядвaлi спрэчку па сутнасці справы i прымалі па ей рашэнне [1, c. 102].      

У Вялікім княстве Літоўскім існаваў i Соймавы суд. Соймавы суд – гэта разнавіднасць Гаспадарскага суда, але ён быў больш дэмакратычны па свайму складу. У яго склад акрамя гаспадара і паноў рады, згодна Статуту 1588г., уваходзілі яшчэ 8 дэпутатаў сойма. Гэты суд дзейнічаў толькі ў перыяд работы сойма [3, c. 63].

Адной з разнавіднасцей гаспадарскага суда быў маршалкаўскі суд. Яго мог узначальваць адзн ці два маршалкі. Гэты суд разглядаў справы па даручэнні або загаду гаспадара. Месцам правядзення яго пасяджэнняў звычайна быў гаспадарскі двор, а калі ўзнікала неабходнасць, то ён мог пераязджаць i ў іншыя месцы.

Як вядома, вялікі князь вельмі часта адсутнічаў у дзяржаве, а ў межах Вялікага княства Літоўскага пераязджаў з рэгіёна ў рэгіён. Па гэтай прычыне феадалам цяжка было знайсці вышэйшага суддзю, гас­падарскі суд збіраўся рэдка, ў выніку чаго разгляд асобных судовых спраў затрымліваўся на дзесяткі гадоў. Напрыклад, вялікі князь Аляксандр у сваім канстытуцыйным прывілеі 1492 г. абяцаў неадкладна разгледзець тыя судовыя справы, якія не паспеў вырашыць яго бацька. "Але яго пераемнік Жыгімонт I па­вінен быў паўтарыць гэтае абяцанне і амаль праз 40 гадоў пасля смерці Kaзімipa абяцае "без отволоки" закончыщь усе тыя судовыя справы, якія не паспелі закончыць яго бацька Kазімip i яго брат Аляксандр. Але такія самыя завалы спраў засталіся i пры прыемніках Жыгімонта I — пры яго сыне i пры Стэфане Баторыю [1, c. 103].

З мэтай разгрузіць гаспадарскі суд граматай караля Стэфана Баторыя ад 1 сакавіка 1581 г. Быў утвораны Галоўны суд (трыбунал) — найвышэйшы суд Вялікага княства Літоўскага. 3 яго ўтварэннем судовая ўлада вялікага князя i паноў - рады абмяжоўвалася, што ўказвае на пастаянную тэндэнцыю да аслаблення ўлады вялікага князя ў дзяржаве i ўмацавання ролі шляхты. Можна меркаваць, што з утварэннем Галоўнага суда ўзмацніўся i суверэнітэт Вялікага княства Літоўскага.

Ва ўводнай частцы закона 1581 г. "Способ прав трибунальских" абгрунтоўваецца неабходнасць утварэння Галоўнага суда i акрэсліваецца яго кампетэнцыя; у раздзеле "Способ обирания судей" разглядаецца парадак фарміравання i склад Літоўскага трыбунала [1, c. 104].

Галоўны суд Вялікага княства Літоўскага складаўся з выбарных суддзяў, якія выбіраліся штогод шляхтай на павятовых сойміках. Выбранымі маглі быць толькі шляхціцы, якія мелі ўласныя ўладанні (аседласць), дасведчаныя ў праве і мясцовых звычаях. Ад павета і ваяводства, у якім не было паветаў, выбіраліся па два суддзі. Колькасць членаў Галоўнага суда не была пастаяннай, але, як правіла, іх было каля 40 чалавек. Справы разглядаліся судовай калегіяй з двух - сямі чалавек, аднак магла быць і іншая колькасць суддзяў у калегіі, але не меньш чым два.Усёй работай Галоўнага суда кіраваў выбраны суддзямі старшыня – маршалак. На пасаду старшыні рэкамендаваўся Радай адзін з паноў. Для разгляду спраў, звязаных з іскамі з-за царкоўнай маёмасці, стваралася сумесная калегія Галоўнага суда. Яна складалася з членаў Галоўнага суда і прадстаўнікоў дўхавенства, якіх прызначалі епіскапы. Пасяджэнні (сесіі) Галоўнага суда праводзіліся ў Вільні – штогод, у Менску і Навагрудку – папераменна праз год. Кожная сесія магла працягвацца не больш як 22 тыдні, пасля суддзі пераязджалі ў чарговы горад.

Галоўны суд вёў усе справы па апеляцыйных скаргах на рашэнні гродскіх, земскіх і падкаморскіх судоў, панскіх судоў у адносінах служылых шляхціцаў, прыгавораных да пакарання смерцю, турэмнага зняволення ці буйных грашовых штрафаў. Па першай інстанцыі ён разглядаў некаторыя справы, якія даўней былі падсудныя гаспадарскаму суду. Асаблівую катэгорыю спраў у Галоўным судзе складалі скаргі на незаконныя дзеянні і злоўжыванні мясцовых службовых асоб і суддзяў. Акрамя разгляду судовых спраў Галоўны суд займаўся і натарыяльнымі клопатамі: завяраў завяшчанні, сведчыў дагаворы пазыкі, куплі-продажу маенткаў і г. д.

Рашэнне Трыбунала выносілася па большасці галасоў суддзяў.Не прымалі ўдзелу ў разглядзе справы тыя члены суда, якія былі з таго самага павету, што і бакі ў спрэчцы. Дэкрэт Галоўнага суда абскарджанню не падлягаў. Выкананне гэтых дэкрэтаў праводзілася павятовымі судамі або павятовымі старастамі [4, c. 116].

Акрамя Галоўнага суда было яшчэ некалькі судоў вышэйшай інстанцыі, ў прыватнасці суд літоўскай скарбавай кaмicii, або "Скарбавы трыбунал". Ён быў утвораны ў Вялікім княстве Літоўскім у 1609 г. i складаўся з падскарбіяў (земскага i дворнага), аднаго сенатара i сямі шляхціцаў, выбраных на сойме. Да кампетэнцыі "Скарбавага трыбунала" адносіліся ўсе справы, якія тычыліся гандлёвых кантрактаў, спрэчак паміж купцамі i icкaў па векселях, злачынных дзеянняў, накіраваных супраць службовых асоб дзяржаўнага скарба, нявыплаты дзяржаўных падаткаў. У 1726 г. пастановай Гродзенскага сойма частка функцый "Скарбавага трыбунала" была перададзена Галоўнаму літоўскаму трыбуналу [1, c. 105].      

2 Мясцовыя судовыя органы

Сярод мясцовых судоў найбольш старадаўнім быў замкавы, ці гродскі, суд, пасяджэнні якога праводзіліся ў замку ("гродзе"). Тут галоўная роля належала службовым асобам мясцовай адміністрацыі – ваяводу, старасту, дзяржаўцу і іх намеснікам. Гэты суд дзейнічаў у двух складах: вышэйшым і ніжэйшым. У вышэйшы гродскі суд уваходзіў ваявода, або стараста, або дзяржаўца і прадстаўнікі мясцовых феадалаў. Так, полацкі ваявода абавязаны быў разглядаць усе справы са старшымі баярамі полацкімі, віцебскі – з князямі, баярамі і мяшчанамі.

Ніжэйшы гродскі суд складаўся з намесніка ваяводы або намесніка старасты, а так сама суддзі і пісара. Па Статуту 1588 г. на пасаду намесніка, суддзі і пісара ў гродскім судзе маглі быць прызначаны толькі шляхціцы, якія валодалі нерухомай маемасцю (мелі “аседласць”) у дадзеным павеце, былі ўраджэнцы Вялікага княства Літоўскага, дабрачынныя, якія ведалі права і ўмелі пісаць. Ніжэйшы гродскі суд павінен быў знаходзіца на сваім месцы з пачатку кожнага месяца на працягу двух тыдняў. Вышэйшы гродскі суд (ваявод, стараст, дзяржаўцаў) павінен быў, атрымаўшы скаргу на пастанову ніжэйшага суда, не паздней чатырох тыдняў прыбыць на сваё месца або даручыць сваім бліжэйшым намеснікам – кашталяну, маршалку, харужаму – разгледзець справу па апеляцыі. Апеляцыі на рашэнні вышэйшага гродскага суда падаваліся ў Галоўны суд.

Уключэнне ў склад гродскага суда прадстаўнікоў мясцовых феадалаў, а за тым суддзі і пісара, якія таксама былі з прадстаўнікоў мясцовых феадалаў, але ўжо валодалі прававымі ведамі, сведчыць пра пэўныя зрухі ў судаводстве, развіцці права, паколькі суд пачаў аддзяляцца ад адміністрацыі і ўзнікла неабходнасць набываць прававыя веды.

У гродскім судзе разглядаліся справы па абвінавачванню шляхты, мяшчан і сялян, значыць, у некаторай ступені ён быў усесаслоўным судом. Разгляд справы мог пачынацца адразу ж пасля дастаўкі ў суд злачынцы, захопленага на месцы злачынства ці затрыманага на працягу 24 гадзін з моманту яго здзейснення.

Іскавыя патрабаванні бакоў, рашэнні суда, заявы вознага і іншых асоб па забеспячэнню доказаў, розныя натарыяльныя дзеянні заносіліся ў актавыя кнігі, якія вяліся ў гродскім судзе.

Шляхціцаў і іншых асоб, якія ўчынілі злачынства ў час ваеннай службы, маглі судзіць службовыя асобы каманднага саставу арміі – гетман, ваявода, кашталян, маршалак, харужы – у залежнасці ад часу і месца злачынства, асобы злачынцы і пацярпелага і цяжкасці злачынства [4, c. 117].

Найбольш тыповым, аддзеленым ад адміністрацыі саслоўным судом для шляхты быў земскі павятовы суд. Яго ўзнікненне на Беларусі адносіцца да першай паловы XVI ст. Аднак да 60-х гг. суддзі гэтага суда прызначаліся. У асноўным ён разглядаў грамадзянскія іскі і крымінальныя справы па абвінавачванні шляхты. Земскі суд выконваў таксама функцыі натарыята, запісваў скapгі на незаконныя дзеянні службовых асоб павета. Канчатковае прававое афармленне земс­кага суда праведзена Бельскім прывілеем 1564 г. i Ста­тутамі 1566 i 1588 гг.

У састаў земскага суда ўваходзілі суддзя, падсудак i пicap, якія выбіраліся на з'езде з павятовай шляхты. На кожную пасаду з'езд вылучаў чатырох кандыдатаў з мясцовых аселых шляхціцаў – хрысціян ("веры годных"), якія валодалі беларускай граматай, ведалі права i не займалі духоўных i дзяржаўных пасад. 3 гэтага cпica вялікі князь выбіраў i зацвярджаў аднаго кандыдата на месца. Суддзі прызначаліся пажыццёва i ніхто, нават вялікі князь, не мог вызваліць ix ад абавязкаў. Ім таксама забаранялася сумяшчаць сваю працу з іншай службай. На пер­шай cecii новы суддзя публічна прысягаў, што буддзе судзіць справядліва, не зважаючы на грамадскае i матэрыяльнае становішча людзей, асабістыя адносіны да ix.

Cecii земскага суда збіраліся тры разы на год: у студзені, чэрвені i кастрычніку. Кожная доўжылася тры — чатыры тыдні. Судаводства вялося на падставе Бельскага прывілея 1564 г. i Статута Вялікага княства Літоўскага 1529, 1566 i 1588 гг. на старабеларускай (да канца XVII ст.), а пазней на польскай мове. Калі на судзе сярод прысутных былі людзі, дасведчаныя ў пытаннях права, то суддзі запрашалі ix да "рассудку праўнага", i яны мелі дарадчы голас пры вынясенні судовых пастаноў. Кожны, хто быў на судзе, мог сказаць тое, што ведаў па разглядаемай справе, выказаць свой погляд на яе [1, c. 107].

Такім чынам, стварэнне земскіх судоў — важны этап у развіцці судовага ладу i права  феадальнай Беларусі. Гэтыя суды далі пачатак арганізацыі судовай сістэмы, заснаванай на аснове падзелу ўлад, "бо яны былі першымі судамі цалкам аддзеленымі i не­залежнымі ад мясцовай адміністрацыі". Няма сумнення ў тым, што ўзнікненне такіх судоў стала магчымым дзякуючы пашырэнню ролі нормаў пісанага права, а гэта ў сваю чаргу абумовіла неабходнасць з'яўлення прафесіі юрыста.

Другім судом, што быў аддзелены ад органаў дзяржаўнага кіравання, стаў падкаморскі суд, створаны у 1566 г. Ён разглядаў зямельныя i межавыя спрэчкі феадалаў, што ранней уваходзілі ў кампетэнцыю гаспадарскага суда.

Па Статуце 1566 г. справы ў падкаморскім судзе вырашаў суддзя-падкаморый з удзелам зацікаўленых бакоў. 3 1588 г. на павятовых сойміках на пасаду падкаморыя выбіралі чатырох кандыдатаў, аднаго з якіх зацвярджаў вялікі князь літоўскі.

Разгляд справы адбываўся на месцы спрэчных межаў. Падкаморый выслухоўваў тлумачэнні бакоў, дапытваў сведак, аглядаў дакументы i іншыя пісьмовыя доказы, прымаў рашэнне i вызначаў на мясцовасці межы землеўладання, а пасля, з дапамогай сваіх памочнікаў (каморнікаў), устанаўліваў межавыя знакі. Рашэнне падкаморскага суда падлягала неадкладнаму вькананню, але магло быць абскарджана ў вялікакняжацкі суд ці ў трыбунал Вялікага княства Літоўскага.

Пастановы падкаморскага суда i рэестры cпpаў запісваліся ў кнiгi земскага павятовага суда. Іcкі аб праве землеўладання не адносіліся да кампетэнцыі падкаморскага суда i разглядаліся земскім ці камісарскім судом. Падкаморскія суды на Беларусі icнaвалі да XIX ст. [1, c. 108].

Магістрацкі суд (войтаўска-лаўніцкі, бурмісцерска – радзецкі) суд быў судом для мяшчан гарадоў, якія мелі прывілей на магдэбургскае права. Ён дзейнічаў у двух складах. Калі справа разглядалась бурмістрамі і радцамі, то па такіх справах магла быць пададзена скарга гарадскому войту, які разам з лаўнікамі (засядацелямі) разглядаў гэту скаргу. Апеляцыі на справы, разглядаемыя войтаўска-лаўніцкім судом, падавалісь ужо ў вышэйшы суд. Але дадзены парадак разгляду спраў у войтаўска-лаўніцкім судзе не быў адзіным. У гарадах, дзе пасада гарадскога войта была выкуплена мяшчанамі, справы, разгледзеныя войтаўска-лаўніцкім судом, можна было абскардзіць у гарадскую раду (магістрат), а затым толькі – ў вышэйшы суд. Асобы парадак быў устаноўлены для разгляду спраў тых мяшчан-рамесленікаў, якія былі запісаны ў цэхі. Справы цэхавых рамесленікаў разглядалісь першапачаткова цэхмістрамі (цэхавымі старшынамі) і старшымі майстрамі, а скаргі падавалісь у магістрат.

Кампітэнцыя войтаўска-лаўніцкіх і бургамісцерскіх судоў была даволі шырокай: яны разглядалі крымінальныя і грамадзянскія справы [3, c. 66].

Пры разглядзе спраў войтаўска-лаўніцкія i бурмісцерскія суды акрамя магдэбурскага права кіраваліся мясцовым гарадскім правам, Статутамі Вялікага княства Літоўскага.

Некаторыя гарады (Орша, Магілеў, Полацк) дамагаліся аб'яднання войтаўска-ланіцкіх i бурмісцepcкix судоў, a ў невялікіх гарадах яны наогул не былі раздзельныя. У такіх прыватнаўласніцкіх гара­дах, як Слуцк, функцыі войтаўска-лаўніцкага суда выконваў замкавы (гродскі) суд. На Беларусі войтаўска-лаўніцкія суды былі скасаваны пасля яе далучэння да Расійскай імперыі.

Такім чынам, стварэнне незалежных ад мясцовай адміністрацыі выбарных судоў хаця б i для некаторых саслоўяў "сведчыла аб новым этапе ў развіцці прававой культуры грамадства, iмкненнi да паступовага ўсталявання прававога парадку ў дзяржаве. Выбарны незалежны суд быў прасякнуты ідэямі служэння не толькі інтарэсам дзяржавы, але i правам асобных людзей, задачамі абароны правапарадку на­ват ад органаў дзяржаунай улады. Так, скаргі на незаконныя дзеянні ваявод, старастаў i іншых службовых асоб маглі падавацца ў земскія i гродскія суды, а апеляцыі на ix пастановы — ў Галоўны суд. Гэты рады­кальны паварот у прававой тэорыі i поглядах на ролю суда ў грамадстве Беларусі ў XVI ст. пачаў ажыццяўляцца ў Заходняй Еўропе толькі ў XVII — XVIII стст. Сгатут 1588 г. у значнай ступені паставіў дзейнасць мясцовай адміністрацыі пад кантроль суда".

Нельга не згадаць аб існаванні на Беларусі спецыяльных каптуровых, а таксама сялянскіх копных судоў.

Каптуровы суд, які дзейнічаў у перыяд бескаралеўя, быў надзвычайным, часовым судом, які разглядаў справы феадалаў. Першыя каптуровыя суды з’явіліся паводле пастановы сойма Вялікага княства Літоўскага ад 29 студзеня 1587 г. У склад суда ўваходзілі ваявода ці павятовы стараста або ix намеснік, суддзя i пicap замкавага суда, падкаморый, а таксама суддзя, падсудак i пicap земскага суда. Суд лічыўся правадзейным, калі на пасяджэнні прысутнічала не менш пяці яго членаў. Каптуровы суд разглядаў крымінальныя справы аб забойствах, разбоях, падпалах, нападах на маёнткі, фальсіфікацыі маёмасных правоў, а таксама цывільныя справы магнатаў, шляхты, манастыроў. Пастано­вы каптуровага суда, якія прымаліся большасцю галасоў, былі канчатковымі i апеляцыі не падлягалі [1, c. 110].

Судовыя справы над прыгоннымі сялянамі і служылай шляхтай разглядаў вотчынны суд. Дзейнічаў ён з ХV ст. да 1861г. Судаводства ў ім ажыццяўлялі прадстаўнікі вотчыннай адміністрацыі (соцкія, старасты). Справы разглядаліся на аснове мясцовых звычаяў ці па воле ўладальніка вотчыны. Ён мог адвольна вызначыць пакаранне – грашовы штраф, біццё бізунамі, турэмнае зняволенне ці пакаранне смерцю.

Сярод сялянскага саслоўя яўчэ бытаваў так званы копны суд. Ён узнік у старажтныя часы і дзейнічаў да XVIII ст. Судаводства тут мела дзве формы: звычайную i гвалтоўную. Звычайная капа збіралася па ініцыятыве зацікаўленых асоб у загадзя вызначаныя тэрміны і на пэўным месцы- капавішчы. Суддзямі маглі быць усе жыхары мясцовасці, але часцей за ўсё на капу збіраліся 10 — 20 найбольш паважаных людзей. На судзе абавязкова прысутнічалі прадстаўнікі дзяржаўнай або панскай адміністрацыі, якія сачылі за правільнасцю выканання нормаў копнага права. Звычайная капа разглядала ў асноўным грамадзянскія справы, межавыя спрэчкі, дробныя крадзяжы, сваркі, прычыненне шкоды, чарадзейства і г.д. Пастанова суда была канчатковай i не падлягала апеляцыі.

Гвалтоўная капа збіралася для разгляду забойстваў, падпалаў, нападаў. Пэўнага месца збору яна не мела. Пакрыўджаны чалавек "падымаў гвалт", i ўсе дарослыя, хто чуў, павінны былі бегчы на месца здарэння, дзе i адбываўся суд. Калі злачынцу ўдавалася ўцячы ці схавацца, то ўся капа ішла па "гарачым следзе" i ў выпадку затрымання ў межах воласці (горада) выносіла прысуд, магла нават пакараць смерцю. Калі злачынец уцякаў у суседнюю воласць, капа спынялася на мяжы i перадавала "гарачы след" суседзям. З гэтага моманту ўсе страты і адказнасць ускладаліся на воласць, куды збег злачынца. Але суседзі маглі гнаць “гарачы след” далей, за межы сваёй тэрыторыі і такім чынам пазбавіцца ад неабходнасці выплаты страт. Рашэнне копнага суда магло быць скасавана, калі звычайная капа праходзіла не на сваім капавішчы [5, c. 74].

Згодна з народнай мудрасцю ад суда патрабуецца, каб ен быў хуткім, справядлівым, міласцівым, даступным для кожнага і танным. Копны суд адпавядаў гэтым патрабаванням. Ён быў хуткім, бо пачынаў дзейнічаць па крымінальных справах неадкладна. Копны суд быў справядлівым, бо ў ім, як шляхціц так і просты сялянін карысталіся роўнымі правамі. Копнае права не прызнавала саслоўнага падзелу грамадства. Справядлівасць копнага рашэння засноўвалася на тым, што яно выносілася не на аснове феадальнага заканадаўства, якое стварала розныя палегкі шляхце і духавенству, а на аснове народнай прасвядомасці копных мужоў [2, c. 135].

Міласцівасць копнага суда заключалася ў тым, што ён быў звязан жорсткімі нормамі феадальнага заканадаўства і мог падвергнуць злачынца да выплаты штрафу пацярпеламу або абмежаваць лёгкім цялесным пакараннем. Разам з тым вельмі часта копныя суды выносілі смяротныя пакаранні за кражу коней і іншай хатняй жывёлы, бо кража каня або вала падрывала сялянскую гаспадарку. Жорсткасць пакаранняў у сярэднявеччы засноўвалася перш за ўсё на ідэі застрашэння патэнцыяльных злачынцаў.

Даступнасць і таннасць копнага суда засноўвалася на тым, што для ўзбуджэння ў ім справы не патрабавалася аніякай выплаты папярэдняй пошліны або выканання складаных папярэдніх дзеянняў.

У копных судах разглядаліся пераважна справы простых людзей, але маглі разглядацца і справы, якія закраналі інтарэсы паноў, шляхты, асабліва калі тыя былі істцамі і зацікаўленымі ў хуткім выяўленні і пакаранні злачынца [2, c. 136].

          3 Працэсуальнае права Вялікага княства Лігоўскага

Па Статуце 1588 г. працэсуальнае права было адзіным i для крымінальных i для цывільных спраў. Панаваў іскавы характар працэсу, згодна з якім ісцец сам павінен быў збіраць доказы, прад'яўляць ix суду i падтрымліваць абвінавачванне. У любой стадыі пра­цэсу ісцец мог адмовіцца ад icкy ці абвінавачвання, заключыць міравое пагадненне або памілаваць зла­чынцу. Kaлi абвінавачванне не знаходзіла пацвярджэння, ісцец мог быць прыцягнуты да адказнасці.

Роля суда пры іскавым судаводстве была параўнальнa пасіўнай, "ён нібы падсумоўваў доказы, што прад'яўлялі бaкi, а затым выносіў рашэнне ці прыгавор на аснове фармальнай ацэнкі доказаў у залежнасці ад ix колькасці i зараней прадугледжанай у законе сілы " [1, c. 111].

Службовыя асобы павінны былі прымаць усе захады для росшуку і пакарання злачынцаў, незалежна ад заяў пацярпелых і іх сваякоў, толькі за найбольш цяжкія злачынствы: дзяржаўную здраду, забойства, падпальванне. Інквізіцыйны росшук праводзілі і асобныя феадалы адносна залежных людзей. Інквізіцыйны працэс выкарыстоўваўся і ў царкоўных судах каталіцкага духавенства па справах ератыкоў, вольнадумцаў, вераадступнікаў. Для разгляду спраў ератыкоў быў нават створаны ў Вялікім княстве ў 1436 годзе Трыбунал свяшчэннай інквізіцыі.

У той час, калі каталіцкае духавенства і асобныя феадалы імкнуліся распаўсюджваць інквізіцыйныя метады расправы з непажаданымі людзьмі, кіруючыя колы пад націскам прагрэсіўных сіл вымушаны былі прымаць законы, накіраваныя на развіццё гуманістычных прынцыпаў працэсу і гарантаваць шляхце і часткова мяшчанам іх асабістую недатыкальнасць, галоснасць працэсу [2, c. 257].

Згодна са Статутам 1588 г. суб'екты працэсу мелі розную працэсуальную праваздольнасць. Поўнай працэсуальнай праваздольнасцю карысталіся найбольш багатыя феадалы, чэлядзь дворная i феадальна-залежныя сяляне былі наогул яе пазбаўлены. За ix у судах павінны былі выступаць паны або, па даручэнні апошніх, адвакаты ці іншыя прадстаўнікі феадалаў [1, c. 111].

Не маглі падаваць у суд іскаў і весці свае правы асобы, выгнаныя з дзяржавы – вываланцы. Асобы, адлучаныя ад царквы па рымска-каталіцкаму праву, маглі адказваць на судзе, але не маглі быць істцамі [2, c. 257].

Судовы працэс пачынаўся з падачы скаргі ("пратэстацыі"), пасля чаго складалася позва, якая адначасова была выклікам у суд i іскавай заявай з пераказам сутнасці справы. Позва ўручалася адказчыку праз вознага, аб чым рабіўся адпаведны запіс у судовай кнізе. Taкім чынам, у працэсе ўдзельнічалі два бакi: той, хто ўзбуджаў справу, адносіўся да боку павадовага, той, хто адказваў ці абвінавачваўся, — да боку адпорнага. Асноўным працэсуальным абавязкам бакоў было добрасумленнае вядзенне працэсу, даволі шырокія працэсуальныя правы давалі iм магчымасць актыўна ўздзейнічаць на ўвесь ход працэсу [1, c. 111].

Пры судах працавалі прафесіянальныя адвакаты (пракуратары). Пры неабходнасці прадстаўнікі ста­рон мелі права карыстацца ix паслугамі. Як правіла, адвакаты мелі спецыяльную юрыдычную падрыхтоўку, якую атрымлівалі не толькі ў Кракаве i Bільнi, але нават у Італіі, шэрагу іншых дзяржаў. "У час судовых спрэчак адвакаты выступалі з доўгімі прамовамі, якія стракацелі спасылкамі не толькі на літоўска-рускае права, але i на рымскае, саксонскае. Многія прамовы сапраўды ўяўлялі сабой добрыя узо­ры судовага красамоўства" [1, c. 112].

Адвакаты (пракуратуры) як прафесійныя абаронцы чужых інтарэсаў у судзе вядомы на Беларусі з пачатку XVI ст. У Статуце 1529 г. меўся артыкул, які забараняў чужаземцам быць адвакатамі ў судзе. У Статуце 1588 г. ужо было шэсць артыкулаў, якімі вызначаўся парадак працэсуальнага прадстаўніцтва, правы і абавязкі адвакатаў. Адвакаты былі пры Галоўным трыбунале, гродскіх і земскіх судах. Імі маглі быць толькі шляхціцы, дапушчаныя судом да адвакацкай практыкі, якія ведалі мясцовае права. Колькасць іх пры судах не была абмяжавана, што прывяло да празмернага павелічэння колькасці адвакатаў у паветах.

Адвакат павінен быў добрасумленна выконваць свае абавязкі. Здрада свайму даручыцелю разглядалася як здрада слугі свайму пану і магла карацца смерцю. За нядбайнае вядзенне справы адвакат караўся турэмным зняволеннем на чатыры тыдні і павінен быў выплаціць усе страты, якія па яго віне панес даручыцель. Дагавор бакоў з адвакатам законам не рэгуляваўся, але калі той ці іншы чалавек па беднасці не мог наняць адваката, то суд мог назначыць яму адваката дарэмна [2, c. 259].

Агульная тэрытарыяльная падсуднасць cпраў у адносінах да вольных людзей вызначалася паводле звычаёвага права: у месцы жыхарства адказчыка па грамадзянскіх справах i ў месцы, дзе адбылося злачынства, — па крымінальных. Стораны мелі права заключаць пагадненне аб змене падсуднасці (тэрытарыяльнай i інш.).

Да 1564 г. буйныя феадалы карысталіся правам выключнай падсуднасці. Іх справы разглядаў вялікакняжацкі суд, што ўскладняла парадак прад'яўлення iм icкaў дробным i сярэднімі феадаламі. Бельскі прьпвілей 1564 г. абвясціў роўную падсуд­насць для ўсёй шляхты.

У працэсуальным заканадаўстве першараднае значэнне надавалася вызначэнню сродкаў з дапамогай якіх суд мог рабіць вывад аб правах i абавязках бакоў i прымаць пэўнае рашэнне. Тэорыя фармальных доказаў, што панавала ў феадальным працэсуальным праве, грунтавалася на ўстаноўленай у законе сіле доказаў, якія дзяліліся на дасканалыя i недаскана-лыя ("доводы зуполные" i "незуполные"). Колькасць i якасць доказаў вызначалася для кожнай катэгорыі спраў асобна. Напрыклад, пры разглядзе спрэчак аб уласнасці на зямлю патрабавалася, каб кожны бок прадставіў па дзевяць сведак. Па іншых справах хапала сведчання двух асоб [1, c. 112].

Важнейшы прынцып працэсуальнага права Вялікага княства Літоўскага заключаўся ў тым, што бок павадовы (ісцец) павінен быў прывесці факты, якія б па грамадзянскіх справах сведчылі аб наяўнасці шкоды, а па крымінальных — віны. Ніхто не мог быць асуджаны без наяўнасці паўнаты неабходных доказаў.  Закон прадугледжваў вызваленне падсуднага ад пакарання пры недастатковасці доказаў i пры з'яўленні ў суда сумнення ў яго вінаватасці. Пры аднолікава няпоўных доказах істца i адказчыка суд аддаваў перавагу апошняму.

Асноўнымі відамі доказаў лічыліся тлумачэннi бакоў, ix прызнанне; паказанні сведак; прысяга; пісьмовыя i рэчавыя доказы; вывады i тлумачэнні экспертаў. Тлумачэнне істца або адказчыка займала адно з цэнтральных месцаў у сістэме судовых доказаў. Прызнанне адказчыкам іcкy, зробленае ў судзе, разглядалася як поўны доказ i было дастатковай падставай для прыняцця судовага рашэння. Адказчык, або падсудны, прызнаўшы icк або абвінавачванне, пазбаўляўся права абскарджваць пастанову суда, у аснову якой было пакладзена прызнанне [1, c. 113].

З мэтай атрымання прызнання, абвінавачванага ў злачынстве простага чалавека маглі мучыць. Але калі паводле Статута 1566 г. мучыць можна было кожнага простага чалавека, то па Статуце 1588г – толькі чалавека падазронага, віна якога хоць і не была вызначана з палічным, але меліся іншыя, няпоўныя ўскосныя доказы яго віны. У такім выпадку дазвалялася мучыць абвінавачванага на працягу адной гадзіны. Злоўленага злодзея – рэцыдывіста, вядомага сваімі злачынствамі, дазвалялася мучыць на працягу аднаго дня да трох разоў. Характэрна, што па Полацкаму прывілею 1511 г. суду забаранялася верыць прызнанням, атрыманым пад мукай. Поўная забарона мучэння як сродку атрымання прызнання абвінавачванага была зроблена толькі ў 1776г., але на практыцы яно прымінялася і паздней [2, c. 260].

Сведкамі ў судзе маглі быць мужчыны і жанчыны, дарослыя і няпоўналетнія свабодныя і залежныя людзі. Не маглі быць сведкамі асобы, раней асуджаныя за цяжкія злачынствы або прызнаныя судом ілгунамі ці паклепнікамі, слугі і падданыя за сваіх паноў або супраць іх, шаленыя, вываланцы.Не маглі быць сведкамі асобы, юрыдычна зацікаўленыя ў канчатковым зыходзе справы [4, c. 124].

Самымі распаўсюджанымі доказамі былі паказанні сведкаў. Статут 1588 г. вызначаў, хто мог быць свед­кам, i працэсуальную працэдуру атрымання ix пака­занняў. Прысяга i клятва лічыліся дапаможнымі доказамі i звычайна выкарыстоўваліся, калі паказанняў сведкаў ці іншых доказаў для вырашэння справы было недастаткова. Вышэйшай ступенню дакладнасці, як лічылася, валодалі сведчанні духоўных i ілужбовых асоб дзяржаўнай адміністрацыі.

У працэсе разгляду грамадзянскіх спраў важнае значэнне надавалася пісьмовым доказам, бо закон патрабаваў- заключаць многія пагадненні, дагаворы куплі-продажу, пазыкі i інш. у пісьмовай форме. Усе гэтыя акты складаліся па вызначанай форме, што патрабавала наяўнасці пэўных рэквізітаў (подпісы, пячаткi). Найбольш важныя з актаў рэгістраваліся ў судовых кнігax. Падробка пісьмовых доказаў каралася смерцю. Рэчавы доказ разглядауся як самы пераканаўчы, асабліва калі злачынец быў затрыманы на месцы злачынства [1, c. 113].

Згодна са статутам 1588 г. па некаторых крымінальных справах службовыя асобы павінны былі ўзбуджваць абвінавачванне і праводзіць папярэдняе следства, не чакаючы заявы пацярпелага або зацікаўленых асоб. Праводзілася такое следства павятовым старастай або яго намеснікам і суддзёй або пісарам гродскага суда. Допыт сведак і падазроных праводзіўся ў прысутнасці вознага і двух панятых шляхціцаў, не маючых дачынення да справы. Такі парадак следства і допыту дазваляў пазбегнуць злоўжывання службовых асоб, выключаў магчымасць змяняць у судзе свае паказанні і забяспечваў выкананне прынцыпу галоснасці і на гэтай стадыі працэсу [4, c. 125].

Непасрэдны разгляд справы пачынаўся з аб'явы суда аб пачатку судовага працэсу i выкліку у судовае пасяджэнне бакоў. Першым выкладаў свае патрабаванні ісцец, потым адказчык даваў па ix тлумачэнні. Ісцец меў магчымасць абвяргаць пярэчанні адказчыка, а адказчык — сцвярджэнні iстцa. Пасля выступлення бакоў, ix адвакатаў даследавання доказаў, прыняцця прысягі бакоў i сведак суд прыступаў да вынясення рашэння (выраку, дэкрэта). Адкладваць вынясенне рашэння суд мог не больш як на тры дні. Ісцец i адказчык па большасці спраў мелі права падаць апеляцыю ў вышэйшы суд, але аб гэтым яны павінны былі заявіць у судзе адразу пасля вынясення рашэння. Kaлi такой заявы не паступала, то пастанова суда набывала законную силу i падлягала выкананню " [1, c. 114].

Абскарджанне не дазвалялася па справах, якія разглядаліся ў гаспадарскім ці галоўным судзе.Апрача таго, забаранялася падаваць скаргі на наступныя рашэнні: па справах аб звароце гвалтоўна захопленых маёнткаў; абгрунтаваныя пісьмовымі абавязацельствамі адказчыка, калі самі абавязацельствы былі прызнаны судом праўдзівымі, абгрунтаваныя прысягай, абгрунтаваныя прызнаннем, зробленым у судзе [4, с. 126].

Працэсуальнае права, выкладзенае ў Статуце 1588 г., было добра распрацавана з пункту гледжання прававой тэорыі, але ў практыцы яго прымянення меліся значныя недахопы. Найбольш слабым месам з’яўлялася выкананне судовых рашэнняў. У выніку самавольства паноў бок, на карысць якога было вынесена рашэнне, фактычна не мог дамагчыся яго выканання, асабліва калі адказчыкам быў буйны феадал, a icцец займаў у грамадстве больш сціплае становішча. Хоць закон i прадпісваў органам мясцовай улады дапамагаць у выкананні судовых пастаноў, на справе здаралася, што icцец, вычарпаўшы ўсе магчымасці, мyciў icцi на кампраміс з больш магутным адказчыкам.

Выдатны знаўца гісторыі судоў феадальнай Белаpyсi М.В.Доўнар-Запольскі піша: "Калі пацярпеламу ўдавалася дамагчыся справядлівасці, гэта не заўсёды азначала, што за ей надыдзе i задавальненне. На практыцы выходзіла, што суд прадастаўляў боку, які выйграу справу, самаму сачыць за выкананнем дэкрэтаў i патрабаваць задавальнення ад тых, хто прайграў працэс. Зразумела, што бок, які выйграў справу, толькі тады меў поспех, кaлi валодаў фізічнай перавагай, сродкамі i ўплывам. Таму нядзіўна, што, нягледзячы на строгасць судовых пакаранняў у да­чыненні да тых, хто не падпарадкоўваўся суду, судовыя  кнігі перанасычаны цэлым шэрагам заяў пра непадпарадкаванне судовым дэкрэтам".

Такім чынам аналіз нормаў працэсуальнага права, выкладзеных у Статуце 1588 г., паказвае, што яны былі даволі развітымі на ўзроўні тэарэтычнай распрацоўкі, рэгулявалі ўсе асноуныя дзеянні суда i ўдзельнікаў працэсу. Атрымала развіццё новая тэорыя доказаў, заснаваная на лагічным метадзе ix ацэнкі пры захаванні фармальных доказаў, што было ўласціва феадальнаму праву. Новая тэорыя грунтавалася на зводнай ацэнцы пісьмовых i рэчавых доказаў, паказанняў бакоў, сведак, гэта значыць на такіх сродках, якія б маглі лагічна пераканаць суддзяў. Хоць гэта тэорыя ў Вялікім княстве Літоўскім яшчэ не стала дамінуючай, аднак яна значна паўплывала на развіццё тагачаснага i далейшага судаводства [1, с.115].

Заключэнне

Сістэма судовых органаў у Беларусі складвалася паступова, але ў канчаткрвым выглядзе аформілась у XVI ст., калі ўзнікаюць і атрымоўваюць заканадаўчае замацаванне такія суды як земскія, падкаморскія і Галоўны суд. Што тычыцца іншых судоў дзейнічаўшых у XVI ст, то яны былі ўтвораны значна раней  і разам з новымі судамі склалі даволі прагрэсіўную і сваеасаблівую судовую сістэму Вялікага княства Літоўскага, якая перажыла існаванне самой дзяржавы і дзейнічала ў некалькі перапрацованым выглядзе да 1830 года.

У XV-XVI стст. у Беларусі існавалі дзве сістэмы судовых органаў - агульныя суды для ўсяго насельніцтва, заснаваныя на старажытным звычайным праве, а таксама суды для асобных груп насельніцтва - духавенства, мяшчан, сялян, татараў, яўрэяў. Вышэйшым судовым органам у дзяржаве быў вялікакняжацкі (гаспадарскай) суд, таксама суд паноў-рады, сейма і іх разнавіднасць - камісарскія суд. Але пазней судовая ўлада вялікага князя і паноў-рады была абмежаваная. У 1581г. быў прыняты соймам закон аб стварэнні Галоўнага суда (Трыбунала), на які ўскладаліся апеляцыйнны перагляд спраў і разгляд некаторых спраў у першай інстанцыі. Астатнія справы павінны былі разглядацца ў мясцовых судах. Галоўны суд (Трыбунал) складаўся з выбраных на павятовых сейміках шляхты суддзяў па 2 ад павета.

Сярод мясцовых судоў найбольш старажытным быў замкавы (гродскі) суд. Гэты суд дзейнічаў у двух складах - вышэйшым і ніжэйшым. У склад вышэйшага суда ўваходзілі ваявода або стараста, або дзяржаўца і мясцовыя феадалы. Ніжэйшы суд складаўся з падваяводы, суддзі і пісара. Суддзямі маглі быць толькі шляхціцы, якія маюць нерухомую маёмасць, якія ведаюць права і якія ўмеюць пісаць.

Судом для шляхты быў земскі павятовы суд. Суддзі ў гэты суд выбіраліся шляхтай і зацвярджаліся вялікім князем пажыццёва. Справы аб зямельных спрэчках разглядаў спецыяльны падкаморскі суд. У гарадах, якія мелі магдэбургскае права, судаводства ажыццяўлялі войтаўска-лаўніцкія або бурмісцерскія суды.

У копных судах разглядаліся пераважна справы простых людзей, але маглі разглядацца і справы, якія закраналі інтарэсы паноў, шляхты.

Прагрэсіўнымі рысамі гэтай судовай сістэмы былі: ўсесаслоўнасць некаторых судоў (Галоўны суд,  замкавы суд), аддзяленне судоў ад адміністрацыі (земскі,падкаморскі суды), выбарнасць большасці членаў судоў (Галоўнага, земскага, падкаморскага, магістрацкага), высокія патрабаванні маральнага і прафесійнага характару да кандыдатаў на пасады судзей, раздзяленне судоў на інстанцыі ў сярэдзіне XVI ст – суды 1 і 2 інстанцыі, перавага калегіяльнасці пры разглядзе спраў, публічнасць і шэраг іншых палажэнняў, якія даюць падставу сцвярджаць, што ўжо ў гэты час суды на Беларусі ператварыліся з органаў абароны  інтарэсаў дзяржавы ў органы абароны праў чалавека.

Пераўтварэнне суда з органа абароны дзяржаўных інтарэсаў і правячай вярхушкі ў орган абароны асобнага чалавека прывяло да істотных змен і ў працэсуальным праве, да сцвярджэння новых прынцыпаў: публічнасці, права на ўдзел адваката (пракуратура) у працэсе, спаборніцтва бакоў і зараджэння тэорыі свабоднай ацэнкі доказаў пры захаванні фармалізму працэсу.

Такім чынам, судовая істэма Беларусі ў XVI ст, уключала як раней створаныя суды, так і новыя, заснаваны толькі ў XVI ст. Для яе характэрны ткія прынцыпы, большасць з якіх і ў цяперашні час лічацца прагрэсіўнымі і актуальнымі.

Літаратура

1 Вішнеўскі А. Ф. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі: Вучэб. Дапаможнік.- Мн.: ВП “Экаперспектыва”, 2000. – 319 с.

2 Юхо А. Г. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі: Вучэбн. Дапам. – У 2ч. Ч. 1., Мн.: РИВШ БДУ, 2000. – 352 с.

3 Кузнецов И. Н., Шелкопляс В. А. История государства и права Беларуси. – Мн.: ”Дикта”, 1999. – 272с.

4 Юхо Я. А. Кароткі нарыс гісторыі дзяржавы і права Беларусі: Вучэб. Дапам. – Мн.: Універсітэцкае, 1992. – 270 с.

5 Гісторыя Беларусі. У 3-х частках (Ч.1. – са старажытных часоў да пачатку XIX стагоддзя). / Коўкель І. І.  [і інш.]  – Гродна, 1994.  – 262 с.