Другая сусветная вайна, яе прычыны, характар, вопыт i ỹрокi

Змяненне палітыкі ЗША

            Ваенная катастрофа, якую пацярпела Францыя, выклікала сапраўдны шок у ЗША. Колькасць прыхільнікаў палітыкіі заляцыянізму нястомна памяншалася. Што тычыцца прэзідэнта Ф. Рузвельта, то ён адразу пасля пачатку Другой сусветнай вайны ўзяў курс на змену заканадаўства аб нейтралітэту ЗША ў карысць Англіі. Спачатку былi ўведзены прынцып cash and carry (платы і вязі), які дазваляў закупляць зброю ў ЗША і вывозіць яе на англійскіх судах. У верасні 1940 г. была дасягнута дамоўленасць аб перадачы Англіі 50 амерыканскіх эсмінцаў ў абмен наперадачу ў арэнду тэрмiнам на 99 гадоў ваенна-паветраных і ваенна-марскіх базаў у Вест-Індыі (Багамскія выспы, Ямайка, Карыбы і інш), на Бярмудзкіх выспах і на Ньюфаўндленд. Пасля свайго перавыбрання на трэці тэрмін у лістападзе 1940 г., Рузвельт яшчэ больш рашуча ўзяўся за ліквідацыю закона аб нейтралітэце. Нарэшце ў сакавіку 1941 г. было прынята заканадаўства аб ленд-ліз. Ленд-Лізе прадугледжваў прадастаўленне зброі і іншага ваеннага рыштунка у доўг або арэнду тым краінам, абарона якіх з'яўляюцца жыццёва важнымі для інтарэсаў ЗША. Гэта дазволіла Англіі, фінансавыя рэсурсы якой ужо былі вычарпаныя, атрымліваць зброю, харчаванне, сыравінныя рэсурсы ў патрэбным колькасці іпрацягваць вайну з Германіяй.

Паветраная вайна над Ангельшчынай. Барацьба за Атлантыку

            Пасля паразы Францыі Англія  засталася з воку на вока з Германіяй. 16 лiпеня 1940 г. Гітлер падпісаў план аперацыі "Марскі леў", якая прадугледжвала заваеванне Англіі. Як паказвалі падлікі, магчымасцей ажыццявіць масавую высадку войскаў на Брытанскія выспы ў Германіі не было. У яе не хапала патрэбнай колькасці плывучых сродкаў.

            Тады Германія звярнулася да паветранага наступу на ангельскія горада з мэтай прымусіць Вялікабрытанію капітуляваць. У бамбаваннях прынялі ўдзел амаль 2,5 тыс. самалётаў. Паветранае наступленне пачалося 15 жніўня, а завяршыўся позняй восені. Бамбаваннi працягваліся і далей, але ўжо не мелі такога размаху. Брытанія выстаяла, пацярпеўшы значныя матэрыяльныя і людскія страты (больш за 30 тыс. чал.) Так горад Кавентры быў сцёрты з твару зямлі. Важную ролю ў барацьбе адыгралі мужнасць англійскіх лётчыкаў і стварэння ў Англіі ў 1939 г. сеткі радыёлакацыйных пастоў. Паветраная вайна над Англіяй абыйшлася Германіі ўкаля 2 тыс. самалётаў і тысячы вопытных лётчыкаў.

            Другім сур'ёзным выпрабаваннем  для Англіі не была барацьба за Атлантыку. Атрымліваючы водных шляхах за 50% стратэгічнай сыравіны і харчавання, Англія магла апынуцца ў цяжкім становішчы калі б Германіі атрымалася перарэзаць атлантычныя камунікацыі.

            Заваёва Францыі, Нарвегіі, Даніі дазволіла Германіі перайсці ў рашучы наступ. Паводле канцэпцыі галоўнакамандуючага германскім флотам гросадмiрала Рэдэр вырашальная роля ў гэтай барацьбе адводзілася лінкора "Бісмарк", "Тирпиц" і іншым. Але гэтая армада пацярпела паражэнне, не прычыніўшы значныя страты Ангельшчыны.

            Вынікова дзейнічалі нямецкія падводныя лодкі, якімі камандаваў адмірал Дзенiц. Улетку 1940 г. Англія вымушана была выкарыстоўваць свае стратэгічныя рэзервы. Недаацэнка іх ролі напярэдадні вайны не дазволіла Германіі мець неабходнуюколькасць падводных лодак і блакаваць Брытанскія выспы. Увесну 1941 г. нямецкія падводнікі ўжылі тактыку "ваўчыных зграй" (адкрытая атака адразу некалькіх падводных лодак)  для барацьбы з ангельскім канвоем. Англійскi флот здолеў выстаяць, а пасля ўступлення ў вайнуЗША краіны паступова аднавілі кантроль над Атлантыкай.

Падчас паветранай вайны над Ангельшчынай, намеснік Гітлера, рейхс-міністр безпартфеля, член міністэрскага савета абароны Нямецкай імперыі, член тайнаганямецкага савета кабінета міністраў і лідэр нацысцкай партыі Герман Гесс таемнаадзін вылецеў з Аўгсбурга і прызямліўся на парашуце паблізу маёнтка герцагаГамильтонского на захадзе Шатляндыі. Ён імкнуўся ўступіць у перамовы зкаралеўскай сям'ёй і заключыць мір з Англіяй. У ажыццяўленні гэтага ўчынку імкіравала імкненнем перасягнуць Гітлера. Але ангельскае ўрад не пайшоў з ім накантакт. Ён быў заключаны, а пасля завяршэння вайны быў перададзеныНюрнбергскім трыбунала, якім быў прысуджаны да пажыццёвага зняволення. У1995 павесіўся ў ўласнай камеры турмы Шпандау.

Фашысцкая агрэсія ў Паўночнай Афрыцы і на Балканах

Між тым  вайна працягвала распаўсюджвацца, захопліваючы ўсё новыя рэгіёны. Пасля паразы Францыі сур'ёзную  небяспекe для Вялікабрытаніі складала не толькі Германія, але і Італія, мела даволі значныя сухапутныя, ваенна-марскія і паветраныя сілы.

Улетку 1940 г. італьянцы пачалі ваенныя дзеянні  супраць ангельцаў ва Усходняй Афрыцы, дзе мелі ў Эфіёпіі 300 тыс.салдат і афіцэраў супраць 30 тыс. ангельцаў  у Самалі, Кеніі і Судане. У  ліпені італьянцы занялі частку Кеніі, шэраг пунктаў у Судане і захапілі Брытанскі Самалі. Аднак у Судане і Кеніі італьянцам не атрымалася дамагчыся поспеху і яны вымушаны былі перайсці да абароны. Галоўныя сілы італьянцаў кінулі на захоп Егіпта і Суэцкага канала, разлічваючы ўсталяваць свой уплыў на ўсім Блізкім Усходзе. У верасні 1940 г. італьянскія войскі нанеслі ўдар па Лівіі (Киренаика, Триполитании) ў Егіпет і прасунуліся ўглыб краіны на 90 км, але былі спыненыя ангельцамі.

Таксама, яшчэ 28 кастрычніка 1940 года ўразгар бітвы над Англіяй Мусаліні без папярэдніх кансультацый з Гітлерампачаў наступ двух сваіх войскаў з тэрыторыі Албаніі на Грэцыі, імкнучыся рэалізаваць планы стварэння міжземнаморскай імперыі. Прэм'ер-міністр Грэцыі Метаксас абвесціў усеагульную мабілізацыі і звярнуўся за дапамогай да Вялікай Брытаніі. Хоць Англія была занепакоеная становішчам у Егіпце і перажывала нелепшыя часы, усё ж яна перакуліла ў Грэцыю і на востраў Крыт некаторыя сухапутныяі авіяцыйныя частцы i накіравала на дапамогу грэкам некалькі караблёў. Iталiйски наступ вельмі хутка захлынулася i грэцкая армія, перайшоўшы ў контрнаступленне, адпрэчыла італьянскія дывізіі за албанскую мяжу.

Між тым  ангельцы сталі браць верх убарацьбе  за Міжземнае мора. Вырашальны ўдар па італьянскаму флоту атрымаласянанесці у лістападзе 1940 года, калі ангельскія тарпеданосцаў з авіяносцананеслі па галоўнай ваенна-марской базе Італіі Таранцей. Італія адразупазбавілася 3 лінкора, а Англія атрымала перавага. Пасля гэтага ўдару італьянскіфлот не вырашалася на актыўныя дзеянні, а Англія змагла ўтрымаць свае базы ўГібралтары, а, асабліва, на в. Мальце. У студзені-траўні 1941ангельскія войскі выгналі італьянцаў з брытанскага Самалі, Кеніі, Судана,Эфіопіі. На пачатку лютага 1941 года раптоўным контрудараў ангельцы атачыліітальянскія войскі ў Егіпце і авалодалі киренаиков. Італьянскія войскі былі цалкам дэмаралізаваныя і ледзь стрымлівала наступ брытанцаў у Трыпалiтанii. Такім чынам, планы Мусаліні стварыць міжземнаморскую імперыю цярпелі крах.

Гітлер  у студзені 1941 меў намерпрадаставіць Мусаліні дапамогу ў Грэцыі. Аднак ўцягвацца ў вайну на Балканах напярэдадні вайны з СССР ён не жадаў. У рашэнні гэтай справы вырашыў пакласціся на дыпламатыю. Аднак, балгарскі ўрад не спяшалася згаджацца на разгортванне на тэрыторыі Балгарыі нямецкіх войскаў для ўдару па Грэцыі. ТадыГітлер распачаў дыпламатычных манеўраў, здолеўшы падпісаць з Югаславіяй 25Сакавік 1941 дагавор аб далучэнні да Антыкамiнтернаускага пакту, а таксама да Траістага пагаднення. Але патрыятычна настроеныя афіцэры на чале з генералам Д. Сiмовiчам здзейснілі дзяржаўны пераварот i звярнуліся з просьбай да Масквы падпісаць у Белградзе дагавор аб ўзаемадапамозе, што і было зроблена 5 красавіка 1941 Гітлер быў раз'юшаны. У адказ на Югаславію напалі нямецкія войскі ("Аперацыя Марыт»). Сумесна з імі дзейнічалі арміі Балгарыі і Венгрыі, у агрэсіі супраць Югаславіі далучылася Італія. Лідэр харвацкіхусташiв А. Павеліч абвясціў адукацыю незалежнага харвацкай дзяржавы (НХД), пасля далучылася да дзяржаў "восі". Каралеўства Югаславіі спыніласваё існаванне.

Без затрымкі з тэрыторыі Югаславіі нямецкая армія пачала наступ на тэрыторыю Грэцыі з мэтай атачыць грэцкія дывізіі і ангельскія экспедыцыйныя сілы. Грэцкія арміі капiтулювалы перад нямецкімі войскамі. Пад націскам праўзыходных нямецкіх сіл англiйцi сталі адкочвацца да Афін. Пасля давялося пакінуць і іх. Рэшткі англійскіх войскаў засяродзіліся на в.Крыт. Што авалодаць гэтым стратэгічна важным востравам германскае камандаванне правяло нябачаную паветрана-дэсантскую аперацыю (пачалася 27Май 1941). Абодва бакі панеслі значныя страты. Нямецкія паветрана-дэсантныя войскі так і не аднавілі сваёй былой колькасці і баяздольнасці і надалей не ўжываліся як самастойная баявая адзінка, а толькі ў ўзаемадзеяння з сухапутнымі войскамі.

Перавагамі, атрымала Германія пасля захопу Балканскага п-ва і выспы Крот для прасоўвання на Усход, Гітлер не змог скарыстацца, роўна як i поспехамі нямецкага корпуса пад камандаваннем генерала Роммеля ў Егіпце, які прыбыў на дапамогу італьянцам. Начарзе было напад на СССР, які і так ужо затрымліваўся ў месяц, а новы тэатр ваенных дзеянняў патрабаваў напругі і канцэнтрацыі ўсіх сіл рэйха.  
Вынiкi другой сусветнай вайны i яе ỹрокi

Асноўнымі складаючымі  часткамі руху супраціўлення беларускага  народа фашызму з'яўляюцца барацьба беларусаў у складзе Чырвонай Арміі на франтах другой сусветнай вайны, партызанскі рух, дзейнасць падпольшчыкаў, неарганізаванае масавае супраціўленне беларускага насельніцтва акупантам, удзел беларусаў у руху супраціўлення фашызму ў краінах Цэнтральнай і Заходняй Еўропы.

     Вораг  не змог зламаць волю беларускага  народа да вызвалення. На тэрыторыі  Беларусі разгарнулася масавая  барацьба супраць захопнікаў. Арганізатарамі  яе ў пачатковы перыяд вайны  былі не толькі партыйныя органы, кіруючыя партыйныя работнікі, але і радавыя грамадзяне. У першыя дні вайны былі сфарміраваны і пачалі барацьбу з ворагам Беластоцкі партызанскі атрад, Пінскі, якім кіраваў В. Корж, партызанскі атрад «Чырвоны Кастрычнік» у Палескай вобласці, які ўзначалілі Т. Бумажкоў і Д. Паўлоўскі. Рабочыя кардоннай фабрыкі ў пасёлку Пудаць Суражскага раёна стварылі атрад, які ўзначаліў дырэктар фабрыкі М. Шмыроў (бацька Мінай).

     На  захопленай ворагам тэрыторыі  стваралася сетка падпольных  цэнтраў, арганізацый і груп. Яркая старонка гэтай барацьбы — Мінскае падполле, арганізатарамі якога былі I. Казінец, I. Кавалёў, У. Амельянюк, I. Матусевіч. З першых дзён акупацыі горада падпольшчыкі ўчынялі дыверсіі на прадпрыемствах, у фашысцкіх установах, перадавалі ў партызанскія атрады зброю, медыкаменты, звесткі аб руху ваенных эшалонаў, планы размяшчэння ваенных аб'ектаў. У 1943 г. мінскія падпольшчыкі разам з партызанамі ажыццявілі аперацыю па забойству гаўляйтэра Беларусі В. Кубэ, падклаўшы яму ў ложак міну. Удзельнікі гэтай аперацыі А. Мазанік, М. Осіпава, Н. Траян сталі Героямі Савецкага Саюза.

     Шырокую  дыверсійную дзейнасць на буйным  чыгуначным вузле Орша разгарнуў  былы начальнік паравознага дэпо  гэтага вузла К. Заслонаў, які  прыбыў з-за лініі фронту. Яго  людзі пачалі рабіць міны, знешне падобныя на кавалкі вугля, якія праз вугальныя склады падкідваліся ў паравозныя топкі. Заслонаўцы вывелі са строю больш за 200 паравозаў і ажыццявілі каля 100 крушэнняў паяздоў. Калі ўзнікла пагроза раскрыцця, К. Заслонаў з групай таварышаў пакінуў Оршу і ўзначаліў партызанскі атрад. Загінуў ён у баі з акупантамі ў лістападзе 1942 г. Шэрагі народных мсціўцаў пасля перамогі Чырвонай Арміі ў бітве пад Масквой значна ўзраслі, што дало магчымасць стварыць на базе асобных атрадаў буйныя партызанскія фарміраванні - брыгады і злучэнні. Першая беларуская партызанская брыгада на чале з бацькам Мінаем уступіла ў непасрэднае ўзаемадзеянне з войскамі Чырвонай Арміі. Камісарам адной з брыгад быў П. Машэраў. У 26 гадоў ён стаў Героем Савецкага Саюза. Для кіраўніцтва ўсімі партызанскімі сіламі краіны ў маі 1942 г. быў створаны Цэнтральны штаб партызанскага руху, які ўзначаліў сакратар ЦК КП(б)Б П. Панамарэнка, а пазней быў арганізаваны Беларускі штаб. Гэта надало барацьбе арганізаваны характар і дало нарэшце магчымасць пачаць дапамогу беларускім партызанам з-за лініі фронту, з Вялікай зямлі.

     Цэнтральным  штабам партызанскага руху была  спланавана акцыя партызан па  адначасовым масавым разбурэнні  чыгуначных камунікацый з мэтай  дэзарганізацыі ваенных перавозак. Галоўныя ўдары партызаны наносілі па варожых камунікацыях, у асноўным па чыгуначных магістралях. Гэтыя акцыі атрымалі назву «рэйкавая вайна», першы этап якой пачаўся ў час контрнаступлення савецкіх войскаў пад Курскам і працягваўся да сярэдзіны верасня 1943 г. Другі этап ахоплівае час, калі Чырвоная Армія ўступіла на тэрыторыю Беларусі, трэці праводзіўся напярэдадні і ў ходзе вызвалення Беларусі. Ён меў важнае аператыўна-стратэгічнае значэнне, таму што партызаны кантралявалі многія дарогі, грамілі штабы і гарнізоны. У ходзе барацьбы з ворагам у канцы 1943 г. партызанам удалося вызваліць каля 60% тэрыторыі Беларусі, на якой было сфарміравана болыы за 20 партызанскіх зон.

     У  партызанскіх зонах функцыянавалі  падпольныя камітэты Кампартыі  і Саветы, сяляне апрацоўвалі і засявалі зямлю, працавалі школы. Тут размяшчаліся аэрадромы, што прымалі самалёты з Вялікай зямлі, ішла падрыхтоўка да баявых аперацый. З мэтай разгрому партызанскіх зон гітлераўцы праводзілі карныя экспедыцыі. Аднак ні адна з іх не прынесла фашыстам жаданых вынікаў. Такім чынам, партызанскі рух на Беларусі стаў сапраўды ўсенародным. Дзейнічалі 1255 партызанскіх атрадаў, аб'яднаных у 213 брыгад, якія налічвалі 370 тыс. чалавек, у падполлі дзейнічала 70 тыс. чалавек. За мужнасць і адвагу ў барацьбе супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў болmi як 140 тыс. беларускіх партызан і падпольшчыкаў былі ўзнагароджаны ордэнамі і медалямі.