Арганізацыя рамеснай дзейнасці ў Вялікім княстве Літоўскім у першай палове XVII ст

Але ў горадзе пасяляўся  не толькі збяднелы селянін. Лік гараджан папаўняў і селянін, які валодаў  вядомымі матэрыяльнымі магчымасцямі, якія дазвалялі яму абгрунтавацца  ў горадзе як паўнапраўнаму гараджаніну. Пазбаўленыя такой магчымасці, але  якія валодалі рамеснай прафесіяй, апыняліся  ў сферы бюргерскіх і цэхавых  сувязяў, хоць і не мелі "сваёй  аселасці", гэта значыць уласнай  хаты і двара, жывячы як "каморнік". Пра такіх майстроў цэха паведамляе шэраг гарадскіх дакументаў. Мабыць шмат у горадзе было і  жабракоў. Па гэтай прычыне рады Магілёва, Слуцку стварылі адмысловыя цэхі жабракоў [30, с. 62].

Вядомая беларускаму феадальнаму  гораду і група збяднелых гараджан. Па дадзеных пра збор "позлотового" пабору з гарадскіх хат Віцебскага павета ў 1601 г., з 1143 хат 295, ці 26%, названы "беднымі халупамі". З 253 рамеснікаў, якія выплацілі гэты падатак, 81 - "бедныя", а 23 "горшыя", першыя плацілі 15 драбязы, другія 12. Пра вялікую колькасць  бедных гараджан у нейкай меры можа сведчыць сам факт іх абкладання падаткам [30, с. 63].

Вышэйшым саслоўем гарадскога насельніцтва было багатае купецтва, рамесныя майстры, якія стаялі на чале цэхаў. Гэта частка гараджан трымала  ў сваіх руках усю ўладу  ў горадзе. Вялікая колькасць  вопісаў маёмасці, адпісальных актаў  дазваляе скласці агульнае ўяўленне пра структуру ўласнасці гарадскіх  багацеяў. Асноўныя яе элементы - хаты, крамы, тавары, наяўныя сумы, пазыковыя  абавязанні, ворныя, сенакосныя ўгоддзі  і фальваркі. Можна з поўнай упэўненасцю  сказаць, што багацце купца, цехмайстра было заснавана на дзвюх падставах: таварнай вытворчасці і абмене, і феадальнай гаспадарцы [30, с. 67].

Пераразмеркаванне часткі грашовых сродкаў са сферы таварнай вытворчасці  і абмену ў сферу землеўладання  са спажывецкімі мэтамі дыктавалася  таксама чыста жыццёвымі меркаваннямі: імкненнем забяспечыць сябе неабходнымі  прадуктамі на выпадак неўраджая. А  выпадкі падобнага роду былі вельмі частымі і непазбежнымі па прычыне  нізкага ўзроўня земляробства і  малой прадуктыўнасці сельскагаспадарчай вытворчасці. У той жа час таварная вытворчасць і абмен заставаліся ў цэлым слабаразвітымі. Іх магчымасці вельмі часта залежалі ад стану і магчымасцяў знешняга рынка. Працяглыя і прыватныя войны, водбліскі феадальных межусобіц усярэдзіне краіны, якія ўвайшлі ў побыт Вялікага княства Літоўскага, надоўга перарывалі гандлёвыя аперацыі купецтва і рамесных майстроў, павялічвалі рызык прыкладання сродкаў у таварна-грашовую сферу. Стварыўшыйся такім чынам лішак грашовых сродкаў перажываў чыста феадальнае ператварэнне, "застываючы" ў землеўладанні [30, с. 69].

Немалаважнай акалічнасцю  для фармавання структуры ўласнасці  багатай гарадской вярхушкі з'яўлялася папаўненне ліку гараджан з асяроддзя  дробнапамеснага ваенна-служылага  пласта - баяраў. Абгрунтаваўшыся ў  гарадах, баяры, не пакідаючы мяча, абзавяліся бязменам і рамеснымі прыладамі  працы. Асабліва прыкметны пласт  гарадскога насельніцтва яны склалі ў Полацку і Віцебску. Сярод  гарадской вярхушкі была і шляхта [30, с. 70].

Сярэдні пласт гараджан складалі галоўным чынам рамесныя майстры, гандлёвая  частка жыхароў, якая валодала крамамі, ларкамі на рынках. У гэты пласт  уваходзілі падмайстры, вучні з ліку паўнапраўных гараджан, якія з'яўляліся членамі сем'яў рамесных майстроў і паўтаралі шлях, пройдзены іх бацькамі. Агульную колькасць сярэдняга пласта гараджан у буйных гарадах правамерна вызначыць у межах 40-50% усіх жыхароў, улічваючы, што частка іх складала духавенства, чыны феадальнай і ўрадавай адміністрацыі [30, с. 72].

Найбольш багатымі гараджанамі  былі купцы, уладальнікі рамесных майстэрняў, буйныя домаўладальнікі, ліхвяры, прадстаўнікі белага і чорнага духавенства. Усе  яны валодалі шматлікай прыслугай. У гарадах жылі буйныя феадалы  з дружыннікамі, а таксама прадстаўнікі каралеўскай і сеньёральнай адміністрацыі. З часам, па меры развіцця навукі і  культуры, тут з'явіліся лекары, юрысты, мастакі, артысты, выкладчыкі школ і  ўніверсітэтаў [48, с. 93-96].

Такім чынам, у  разглядаемы  перыяд гарады Беларусі выконвалі некалькі функцый: гаспадарчую, адміністрацыйную, культурную, духоўную і ваенную.

Першая не вычэрпвалася роляй  цэнтра рамяства і гандлю. Асобным  гарадам былі ўласцівыя адмысловыя выгляды эканамічнай дзейнасці. Так, Віцебск, і, асабліва, Полацак, былі буйнымі партовымі гарадамі. Брэст спалучаў функцыі рачнога порта і цэнтра сухапутных дарог, якія праходзілі праз яго, з тэрыторыі сучасных Украіны, Беларусі, Літвы ў Польшчу. Рачным портам быў і Магілёў, але яго значэнне ў гэтай сферы было меншым, паколькі Днепр з'яўляўся галоўным чынам унутранай воднай артэрый Вялікага княства Літоўскага. Роля партовых гарадоў выконвалі таксама Слуцк, Пінск, Бабруйск, Нясвіж, размешчаныя на буйных рэках, па якіх вывозілі тавары за межы краіны купецтва і феадалы [30, с. 11-12].

Буйныя, а таксама некаторыя  сярэднія і малыя гарады і мястэчкі былі цэнтрамі кірмашовага гандлю. Пра кірмашы ў мястэчках Даўгінава, Кабыльнікі, куды ездзілі магілёўскія  купцы, паведамляе запіс магістрацкай кнігі Магілёва за 1643 год [37, с. 74].

Малыя гарады і мястэчкі, размешчаныя на ажыўленых гандлёвых  шляхах – «гасцінцах» - ператвараліся  ў месца пастою купецкіх абозаў. Такія селішчы звычайна налічвалі  па некалькі дзясяткаў карчмоў і  заезных двароў [30, с.12].

Як цэнтры таварнай вытворчасці  і абмену гарады не стваралі яшчэ вострага дысанансу ў сістэме феадальнага  спосабу вытворчасці. Дэфармуючы яго  векавыя эканамічныя асновы, гарады Беларусі першай паловы XVII ст. самі заставаліся  звяном феадальнай сістэмы вытворчасці  і грамадскіх адносін.

Важна адзначыць, што гарады Беларусі, як і ўсяго Вялікага княства  Літоўскага, першай палове XVII ст. не страцілі перспектыў далейшага развіцця ад змены  вечавога ладу магдэбургскім правам, яны хутчэй выпрабоўвалі шэраг цяжкасцяў  таму, што «магдэбургская рэформа» была палавіністай, падрэзанай, таму, што  яна не ўхіліла феадальнага засілля  ў гарадах. І ўсё ж значэнне даравальных грамат у эканамічным  і сацыяльна-палітычным жыцці гарадоў  дазваляе адзначыць, што пераход  да магдэбургскага права адыграў  у іх развіцці дадатную ролю. Аднак  варта ўлічваць і тое, што ўрад у гарадской палітыцы дзейнічаў  зыходзячы першым чынам з інтарэсаў  пануючага класа, - які менш усяго  быў схільны апярэджваць падзеі і рабіць толькі тое, што дыктаваў час і становішча. Не прывілеі вярхоўнай  улады вызначалі развіццё гарадоў, а, наадварот, скіраванасць эвалюцыі саміх  гарадоў фармавала палітыку вярхоўнай  улады. І калі ў першай палове XVII стагоддзя назіралася пашырэнне  рознага роду прывілеяў, то гэта можна  растлумачыць першым чынам ростам гарадоў, узмацненнем іх ролі ў эканамічным  і сацыяльным жыцці дзяржавы [30, с. 30].

З XIV стагоддзя Магдэбургскае права распаўсюдзілася на гарады Вялікага княства Літоўскага. Жыхары гарадоў, якія атрымлівалі Магдэбургскае права, вызваляліся ад феадальных павіннасцяў, ад суда і ўлады ваявод, стараст і іншых дзяржаўных службовых асоб. У прыватнаўласніцкіх гарадах Магдэбургскае права не вызваляла гараджан ад залежнасці і ўлады феадалаў, аднак залежнасць не мела рыс прымусу. На аснове Магдэбургскага права ў горадзе ствараўся выбарны орган самакіравання – магістрат. З уводзінамі Магдэбургскага права адмянялася дзеянне мясцовага права, але не адмаўлялася правамернасць карыстання мясцовымі звычаямі, калі дазвол справы не прадугледжвалася Магдэбургскім правам. У судовай практыцы магістратаў Беларусі разам з Магдэбургскім правам выкарыстоўваліся нормы агульнадзяржаўнага права – Статутаў ВКЛ, судовых статутаў сталіцы – Вільні, і ўласнай юрыдычнай практыкі [4, с. 443].

Гарадское самакіраванне ў гарадах Беларусі ўяўляла сабою даволі складаную ўстанову. Яго галоўнымі структурнымі элементамі з'яўляліся войт, лентвойт, лаўнікі, бурмістры, радцы. Для ажыццяўлення сваіх функцый самакіраванне размяшчала побач службовых асоб, якія дзейнічалі па ўказанні і ў адпаведнасці з рашэннямі рады, але непасрэдна падпарадкоўваліся распараджэнням войта і бурмістраў.

У момант выбараў новага складу рады і справаздачы старой пра сябе як вышэйшым органе заяўляў  агульны збор гараджан. Але фактычная  роля гарадской абшчыны насіла больш  фармальны, чым дзейсны і актыўны, характар.

Магдэбургскае права служыла  асновай, на якой будаваўся ўвесь  будынак гарадскога самакіравання. Аднак у шэрагу рыс яго арганізацыі  і праявы нормы магдэбургскага права  адступілі ці былі дапоўнены мясцовай традыцыяй. Магдэбургскі ўзор быў рэальнасцю, але не з'яўляўся адзінай крыніцай і базай фармавання гарадскога самакіравання  на Беларусі.

Юрыдыкі ў гарадах Беларусі не дасягнулі той ступені аўтаномнасці, якая пагражала перарасці ў самаізаляцыю ўсярэдзіне горада. [30, с. 43].

Дакументы выразна выяўляюць  імкненне ўладальнікаў юрыдык сканцэнтраваць у сваіх гарадскіх валадарствах рамеснае і гандлёвае насельніцтва. Адгэтуль можна скласці, што паколькі фармаванне юрыдык праходзіла і пасродкам  перасялення прыгонных у гарады, юрыдыкі спрыялі працэсу ўрбанізацыі, а гэта дае магчымасць, улічваючы  ўмовы развіцця гарадоў у Рэчы Паспалітай, зрабіць выснову пра  дадатную ролю юрыдык падчас развіцці гарадоў як цэнтраў рамяства і  гандлю. Юрыдыкі на працягу першай паловы XVII ст. заставаліся важным фактарам сацыяльна-эканамічнага жыцця беларускіх гарадоў. Яны наклалі сваю пячатку  і на структуру гарадскога насельніцтва [30, с. 54].

На працягу ўсёй феадальнай эпохі беларускае сялянства сфармавала гарадское насельніцтва ва ўсёй яго структуры - ад патрыцыяў да плебеяў, ад багатыроў-купцоў і цехмістраў да вучняў і наймітаў - "людзей працуючых", "молодцов", "парабкаў".

З развіццём гарадоў, узмацненнем  іх эканамічнай ролі, а з іншага боку, з пашырэннем саслоўных прывілеяў  пануючага класа гарадское насельніцтва ўсё больш настойліва дамагалася ад вярхоўнай улады саслоўных правоў і гарантый, без якіх яму пагражаў лёс прыгоннага селяніна.

Пануючы клас і дзяржаўная ўлада саступалі па меры таго, як пераконваліся ў перспектыўнасці  папаўнення крыніц сваіх прыбыткаў  за кошт эканамічнай дзейнасці гарадоў  і немагчымасці эфектыўнай эксплуатацыі горада на тых жа прынцыпах, што і  прыгоннага сялянства. На гэтай аснове зараджалася сістэма  прывілеяў, у якіх гарадское насельніцтва канстытуявалася  ў саслоўе феадальнага грамадства ў любой феадальнай дзяржаве, у  тым ліку і ў Вялікім княстве  Літоўскім.

Прынцып саслоўных гарантый і прывілеяў, на якім была заснавана  сацыяльная арганізацыя феадальнага  грамадства, стаў зыходным пунктам  і ў грамадска-эканамічным і  палітычным развіцці феадальнага горада.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

III. АРГАНІЗАЦЫЯ РАМЕСНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ Ў ВЯЛІКІМ КНЯСТВЕ ЛІТОЎСКІМ У ПЕРШАЙ ПАЛОВЕ XVII СТ.

 

3.1. Асаблівасці рамяства  ў ВКЛ у першай палове XVII ст.

 

Існаванне горада ў якасці самастойнага сацыяльна-эканамічнага фактару феадальнага грамадства і цэнтра развіцця культуры стала  магчымым дзякуючы ператварэнню яго  ў цэнтр рамяства і гандлю. XVII стагоддзе стала часам, калі гэты працэс выявіў сябе найболей досыць у параўнанні з папярэднімі і наступнымі стагоддзямі феадальнай эпохі [27, с. 159-165].

Перыяд ранняга феадалізму характарызуецца параўнальна нізкім узроўнем развіцця прадукцыйных сіл. Панавала натуральная гаспадарка, выразнай рысай  якога было злучэнне рамяства з земляробствам; апошняе было асновай гаспадаркі. Паступова ўдасканальваліся сродкі вытворчасці і прыёмы рамеснай дзейнасці. Вылучаліся людзі, якія займаліся галоўным чынам ці вылучна рамяством. Адным  з галоўных фактараў росту феадальнага  горада было развіццё рамяства шляхам пашырэння вытворчасці, удасканаленні  тэхнікі і далейшай спецыялізацыі [15, с. 59-70].

Здаўна рамеснікі, якія жылі ў маёнтках, спалучалі заняткі  рамяством з сельскай працай. Але, як правіла, іх вырабы не адрозніваліся  высокай якасцю, ды і збыт прадукцыі  быў невялікі. З'яўленне гарадскіх  рамеснікаў прывяло да павышэння  якасці прадукцыі, а таксама да ажыўленага тавараабмену паміж гараджанамі  і сельскімі жыхарамі. Усё часцей рамеснікі сыходзілі з маёнткаў у гарады, дзе яны былі больш  самастойнымі і дзе існаваў попыт  на іх вырабы [48, с. 93-96].

У Еўропе пасля падзення Рымскай імперыі была надоўга  згублена культура рамёстваў, якімі  славіліся антычныя дзяржавы, і толькі ў XI - XIII стст. пачалося бурнае развіццё рамеснай вытворчасці [20, с. 117]. Найвялікшае распаўсюджанне атрымалі тэкстыльная галіна, вытворчасць абутку, металургія, кавальская і ювелірная справа. З-за бесперапынных войн і паходаў адмысловым попытам карысталася зброя, а таксама металічныя даспехі - латы, шлемы, кальчугі і інш. [48, с. 93-96].

Умовы феадальнай эпохі спарадзілі карпаратыўную арганізацыю рамеснай вытворчасці і рамеснікаў - цэхі. Карпарацыі рамеснікаў у гарадах  Беларусі існавалі ўжо ў першай палове XVI ст. пад сваімі мясцовымі назвамі: сотні ў Гародні, братэрствы ў Полацку, Менску, староствы - ў Магілёве [37, с. 206]. Да канца XVI ст. усюды замацавалася назва "цэх". Манапалізацыя цэхамі рамеснай вытворчасці ў гарадах маляўніча выцякае з вялікакняжацкай граматы да рамеснікаў Менска 1552 г. Яна прадпісвала гарадскім уладам сачыць за тым, каб "каждый в городе тамошним мешкаючы от сего часу всякое ремесло робити в цех уписавшися робил. А хто бы смел ремесло робити и его вживати не вписавшихся в цех, такое ремесло от войта и бурмистра на ратуш забирано быти мает" [13, с. 22]. Гарадское рамяство обслужвала ў гарадах Беларусі разнастайныя запатрабаванні ўсіх пластоў насельніцтва, гэта значыць з'яўлялася таварнай вытворчасцю, фармавала ўнутраны рынак. Тавары з адных гарадоў прадаваліся купцамі на рынках іншых гарадоў, вывозіліся за мяжу. Цэхі спрыялі замацаванню ўнутранага рынка за мясцовай вытворчасцю, паколькі мелі сваю манаполію на гарадскім рынку. Аднак развіццё рамяства тармазілася першым чынам з-за таго, што колькасць рамеснікаў павялічвалася вельмі павольна, паколькі сельскі рамеснік, прывязаны да феадальнай сядзібы, не меў магчымасці перасяліцца ў горад. Не мог ён разлічваць і на вольны продаж сваіх вырабаў там, дзе існавалі цэхі. У такіх умовах усё эканамічнае жыццё горада надоўга застывала на адным узроўні.